Scutelleridae

Scutelleridae – Kalkan Böcekleri / Süne Böcekleri / Mücevher Böcekleri (Latince: Scutelleridae, Latince "scutellum" = küçük kalkan anlamına gelir, böceklerin büyümüş kalkan benzeri yapılarına atıf)

Bilimsel Sınıflandırma:

• Alem: Animalia – Hayvanlar
• Şube: Arthropoda – Eklem Bacaklılar
• Sınıf: Insecta – Böcekler
• Takım: Hemiptera – Yarım kanatlılar
• Alttakım: Heteroptera – Gerçek yarım kanatlılar
• Üstfamilya: Pentatomoidea
• Familya: Scutelleridae Leach, 1815

Morfolojik Özellikler:

• Boyut: Orta ila büyük büyüklükte böceklerdir, genellikle 5-20 mm uzunluğundadırlar. Vücutları ovalden uzun oval veya geniş oval şekline kadar değişir, dorsal (sırt) kısmı güçlü bir şekilde dışbükeydir.
• Baş: Genellikle üçgenimsi olup, yan kenarları keskin veya omurgalıdır. Bileşik gözler belirgin olup, başın yanlarında konumlanmıştır. Ocelli (basit gözler) bulunur.
• Antenler: Genellikle 5 segmentlidir (bazı türlerde 3-4 segmentli olabilir) ve nispeten uzundur.
• Ağız yapısı: Delici-emici tipte olup, rostrum (ağız hortumu) 4 segmentlidir ve bitki öz suyu emmeye adapte olmuştur. Dinlenme halindeyken vücudun altına doğru katlanır.
• Gövde: En belirgin özelliği, scutellum'un (kalkan) aşırı derecede büyüyerek abdomenin (karın) ve kanatların büyük bir kısmını, hatta neredeyse tamamını kaplamasıdır. Bu durum onlara "kalkan böcekleri" adını verir. Renkleri türden türe büyük farklılık gösterebilir; bazı tropikal türler parlak metalik mavi, yeşil, kırmızı veya turuncu renklerde olup "mücevher böcekleri" olarak bilinirken, ılıman iklim türleri genellikle mat kahverengi, gri veya siyah tonlardadır. Vücut yüzeyleri parlak, pürüzsüz veya hafifçe noktalı (punkturlu) olabilir.
• Kanatlar: Scutellum tarafından tamamen örtüldüğü için genellikle görünmezler. Kanatlar tamamen gelişmiştir (makropteröz) ve uçmaya yeteneklidirler.
• Bacaklar: Nispeten incedir. Tarsi (ayak bilekleri) genellikle 3 segmentlidir.
• Diğer Özellikler: Metatorasik koku bezlerinin dışa açılan sistemi iyi gelişmiştir. Erkeklerde karın sternal bezleri bazen bulunabilir.

Yaşam Alanı ve Ekolojik Rol:

• Habitat: Çok çeşitli habitatlarda bulunabilirler; tarlalardan ormanlık alanlara, bahçelerden çayırlara kadar geniş bir yelpazede yaşarlar. Genellikle otsu bitkiler, çalılar ve ağaçlar üzerinde bulunurlar.
• Ekolojik Rol: Fitofaj (bitki yiyen) böceklerdir. Konakçı bitkilerinin (özellikle buğdaygiller, baklagiller ve bazı meyve ağaçları) öz suyunu emerek beslenirler. Dünya genelinde 80'den fazla cins ve 450'den fazla türü bulunmaktadır. Bazı türler, tahıl ve meyve gibi tarım ürünlerinde önemli zararlara neden olabilirler.

Davranış ve Yaşam Döngüsü:

• Beslenme: Konakçı bitkilerinin sapları, yaprakları, çiçekleri ve özellikle gelişmekte olan tohumlarından öz su emerek beslenirler. Bu emgi, tohumların buruşmasına, malformasyonuna veya tamamen boş kalmasına neden olabilir.
• Aktivite: Genellikle gündüz aktiftirler. Rahatsız edildiklerinde yere düşerek veya hareketsiz kalarak ölü taklidi yapabilirler. Diğer kalkan böcekleri gibi, rahatsız edildiklerinde "kokulu böcekler" olarak bilinen kötü kokulu sıvılar salgılayarak yırtıcıları (veya insanları) uzaklaştırırlar. Bazı türler toplu halde yaşama eğilimindedir.
• Üreme: Yumurta ile çoğalırlar. Dişiler yumurtalarını genellikle konakçı bitkinin yapraklarının alt yüzeyine, gövdeye veya meyveye kümeler halinde, belirgin bir düzen içinde bırakır (örn. iki boylamasına sıra halinde). Taze yumurtalar beyaz veya krem renginde olup, embriyo geliştikçe renk değiştirebilir (kırmızıya dönüşebilir).
• Gelişim: Yarım başkalaşım (hemimetabol) gösterirler. Yumurtadan çıkan prolarva, beş nimf (instar) evresinden geçerek ergin hale gelir. Nimfler, erginlere benzer, ancak daha küçüktür ve kanatsızdır. Nimfler de bitki öz suyu ile beslenirler ve genellikle erginlerle aynı habitatı paylaşırlar. Bazı türlerde anne bakımı gözlemlenmiştir.
• Dağılım: Kozmopolit bir familyadır; Antarktika hariç tüm kıtalarda çok geniş bir yayılış gösterirler. Özellikle tropikal ve subtropikal bölgelerde tür çeşitliliği fazladır.

Türkiye'deki Varlığı ve Türler:

• Scutelleridae familyası, Türkiye faunasında oldukça yaygın ve ekonomik olarak önemli bir gruptur. Ülkenin çeşitli tarım alanlarında, özellikle tahıl ekimi yapılan bölgelerde yaygın olarak bulunurlar.
• Türkiye'deki en önemli ve bilinen tür, "Süne" olarak adlandırılan Eurygaster integriceps Puton, 1881'dir. Bu tür, buğday ve arpa gibi tahıl ürünlerinde ciddi zararlara neden olan birincil zararlıdır. Nymf ve erginleri, tahıl tanelerinin gelişimini engeller, un kalitesini düşürür ve ekmeklik değerini olumsuz etkiler. Türkiye'de ayrıca Eurygaster maura (Linnaeus, 1758) ve Odontotarsus robustus Horváth, 1883 gibi başka Scutelleridae türleri de bulunmaktadır.

İnsana Zararlılığı:

• İnsana doğrudan hiçbir zararı yoktur. Zehirli değildirler ve ısırmazlar. Savunma mekanizmaları olarak salgıladıkları kötü kokulu sıvılar rahatsız edici olabilir, ancak sağlık açısından tehlike oluşturmaz.
• Tarımsal açıdan ise büyük ekonomik zararlara neden olabilirler. Özellikle Süne (Eurygaster integriceps), buğday ve arpa tarlalarında önemli verim ve kalite kayıplarına yol açarak Türkiye ve Ortadoğu'daki birçok ülkenin ekonomisini etkileyen başlıca zararlılardan biridir.

Latince Adının Anlamı:

• "Scutelleridae", familyanın tip cinsi olan Scutellera'dan veya doğrudan Latince "scutellum" kelimesinden gelir. "Scutellum", Latince'de "küçük kalkan" anlamına gelir ve böceklerin sırt kısmında bulunan, büyümüş ve kalkan benzeri yapıya sahip olan scutellum (kalkan) bölgesine atıfta bulunur. Bu, familyanın en belirgin morfolojik özelliğidir.

İlginç Bilgiler:

• Scutelleridae'nin en belirgin özelliği olan büyümüş scutellum, onları diğer birçok Heteroptera familyasından ayırır ve onlara karakteristik "kalkan" görünümünü verir.
• Tropikal bölgelerdeki bazı türler ("mücevher böcekleri") oldukça parlak ve metalik renkleriyle dikkat çekerler, bu da onları böcek koleksiyoncuları için popüler hedefler yapar.
• Süne (Eurygaster integriceps), kış aylarını dağlık alanlarda veya ormanlık bölgelerde ölü yaprakların altında geçirir (hibernasyon ve estivasyon) ve ilkbaharda tahıl tarlalarına göç eder. Bu göçler ve yaşam döngüsü, biyolojik mücadele ve zararlı yönetimi açısından önemli bir konudur.

Yanlış Bilinenler ve Efsaneler:

• Efsane 1: Süne sadece Türkiye'ye özgü bir zararlıdır.
• Gerçek: Süne (Eurygaster integriceps), Türkiye'nin yanı sıra Orta Doğu, Orta Asya ve Doğu Avrupa'da buğday ve arpa için en önemli zararlılardan biridir.
• Efsane 2: Parlak renkli kalkan böcekleri zehirlidir ve insanları ısırır.
• Gerçek: Scutelleridae familyasının hiçbir üyesi zehirli değildir veya insanları ısırmaz. Parlak renkler genellikle aposematik (uyarıcı) renklenmedir ve avcılara kötü tat veya kokuya sahip olduklarını belirtir.
• Efsane 3: Tüm kalkan böcekleri aynı derecede zararlıdır.
• Gerçek: Kalkan böcekleri (Pentatomoidea) üstfamilyası içinde birçok farklı familya ve tür bulunur. Bazıları önemli tarım zararlısıyken (örn. Süne), diğerleri tarımsal açıdan önemsiz olabilir veya hatta faydalı (yırtıcı) türler bile bulunabilir.

Bilgi ve araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar:

• Schuh, R.T. & Slater, J.A. (1995). True Bugs of the World (Hemiptera: Heteroptera). Cornell University Press.
• Schaefer, C.W. & Panizzi, A.R. (2000). Heteroptera of Economic Importance. CRC Press.
• DergiPark – Türkiye Entomoloji Dergisi (Türkiye'deki Süne ve diğer Scutelleridae türleri üzerine birçok bilimsel yayın bulunmaktadır).
• Carapezza, A. (2009). A New Species of Odontotarsus Laporte, 1833 (Hemiptera, Heteroptera, Scutelleridae) from Turkey. Zootaxa, 2217, 61-68.
• Kaniyo, S. & Kivan, M. (2018). Seasonal Abundance of Sunn Pest, Eurygaster integriceps Puton (Hemiptera: Scutelleridae) in Wheat Fields of Diyarbakir Province, Turkey. Fresenius Environmental Bulletin, 27(6), 3846-3850.
• GBIF.org – Scutelleridae family records.