Acanthosomatidae

Acanthosomatidae – Dikenli Kalkan Böcekleri / Anne Böcekleri (Latince: Acanthosomatidae, cins ismi Acanthosoma'dan gelir; Yunanca "akantha" = diken ve "soma" = vücut anlamına gelir, böceklerin vücutlarındaki belirgin dikenli yapıya atıf)

Bilimsel Sınıflandırma:

• Alem: Animalia – Hayvanlar
• Şube: Arthropoda – Eklem Bacaklılar
• Sınıf: Insecta – Böcekler
• Takım: Hemiptera – Yarım kanatlılar
• Alttakım: Heteroptera – Gerçek yarım kanatlılar
• Üstfamilya: Pentatomoidea
• Familya: Acanthosomatidae Signoret, 1863

Morfolojik Özellikler:

• Boyut: Orta büyüklükte böceklerdir, genellikle 7-15 mm uzunluğundadırlar. Vücutları oval veya kalkan şeklindedir, Pentatomidae (gerçek kalkan böcekleri) familyasına benzer bir görünüme sahiptirler, ancak belirgin farklılıkları vardır.
• Baş: Nispeten küçüktür, belirgin bileşik gözlere sahiptir. Ocelli (basit gözler) bulunur.
• Antenler: Genellikle 5 segmentlidir ve nispeten uzundur.
• Ağız yapısı: Delici-emici tipte olup, rostrum (ağız hortumu) nispeten uzundur ve bitki öz suyu emmeye adapte olmuştur. Dinlenme halindeyken vücudun altına doğru katlanır.
• Gövde: Genellikle yeşil, kahverengi, kırmızımsı veya gri tonlarda olup, bitki örtüsü arasında iyi bir kamuflaj sağlar. Bazı türlerin pronotumu (ön göğüs) ve scutellumunda (kalkan) belirgin dikenler veya sivri uçlar bulunabilir, bu da familyaya adını verir. Scutellum, Pentatomidae'den daha kısadır ve genellikle abdomenin (karın) üçte birini veya yarısını örter.
• Kanatlar: Kanatlar genellikle tamamen gelişmiştir (makropteröz) ve uçmaya yeteneklidirler. Dinlenme halindeyken kanatlar sırt üzerinde düz bir şekilde katlanır. Ön kanatlar (hemelytra) belirgin membranöz (zarsı) kısımlara sahiptir.
• Bacaklar: Nispeten incedir ve dikenli değildir. Tarsi (ayak bilekleri) genellikle 2 segmentlidir (çoğu Pentatomidae'de 3 segmentlidir), bu önemli bir ayırt edici özelliktir.

Yaşam Alanı ve Ekolojik Rol:

• Habitat: Çoğunlukla ağaçlık alanlarda, ormanlarda, çalılıklarda ve bahçelerde bulunurlar. Konakçı bitkilerin yaprakları, sapları ve özellikle meyveleri üzerinde yaşarlar.
• Ekolojik Rol: Fitofaj (bitki yiyen) böceklerdir. Özellikle ağaçların ve çalılıkların (örn. huş ağacı, kızılağaç, ardıç, meşe, akçaağaç, meyve ağaçları ve bazı çam türleri) gelişmekte olan meyvelerinden ve tohumlarından öz su emerek beslenirler. Bu nedenle bazı türler, meyve ağaçlarında veya orman fidanlıklarında ekonomik zararlara neden olabilirler.

Davranış ve Yaşam Döngüsü:

• Beslenme: Konakçı bitkilerinin öz suyunu, gelişmekte olan tohumlarını veya meyvelerini emerek beslenirler.
• Aktivite: Genellikle gündüz aktiftirler. Rahatsız edildiklerinde uçarak kaçar veya yere düşerek ölü taklidi yapabilirler. Diğer kalkan böcekleri gibi, rahatsız edildiklerinde kötü kokulu sıvılar salgılayarak yırtıcıları uzaklaştırabilirler.
• Üreme: Yumurta ile çoğalırlar. Dişiler yumurtalarını genellikle konakçı bitkinin yapraklarının alt yüzeyine kümeler halinde bırakır. Bu familyanın en dikkat çekici özelliklerinden biri, birçok türde anne bakımı gözlemlenmesidir. Dişiler, yumurtalarını ve genç nimfleri (birinci veya ikinci instardan üçüncü instara kadar) yırtıcılardan ve parazitlerden korurlar. Bazı türlerde, dişiler yumurtalarına "Pendergrast organı"ndan salgıladıkları bir maddeyi sürerek kimyasal koruma sağlarlar.
• Gelişim: Yarım başkalaşım (hemimetabol) gösterirler. Nimf evreleri erginlere benzer, ancak kanatsızdır ve genellikle daha küçük, daha soluk renkli olabilirler. Nimfler de konakçı bitki üzerinde beslenerek büyürler ve anneleri tarafından korunabilirler.
• Dağılım: Kozmopolit bir familyadır, ancak çoğunlukla Holarktik (Kuzey Yarımküre) ve Oryantal (Asya) bölgelerde yayılış gösterirler. Özellikle ılıman ve tropikal ormanlık alanlarda tür çeşitliliği fazladır. Dünya genelinde yaklaşık 56 cins ve 285'ten fazla türü bulunmaktadır.

Türkiye'deki Varlığı ve Türler:

• Acanthosomatidae familyası, Türkiye faunasında yaygın olarak bulunan bir gruptur. Ülkenin çeşitli bölgelerinde, özellikle ormanlık alanlarda, çalılıklarda ve meyve bahçelerinde Acanthosomatidae üyelerine rastlamak mümkündür.
• Türkiye'de kaydedilmiş önemli türler arasında Acanthosoma haemorrhoidale (Linnaeus, 1758) (Kırmızı Bacaklı Kalkan Böceği veya Huş Kalkan Böceği) ve Elasmucha grisea (Linnaeus, 1758) (Anne Böceği veya Ebeveyn Böceği) bulunur. Bu türler genellikle huş ağacı, kızılağaç, meşe ve diğer yaprak döken ağaçlar üzerinde yaşarlar.

İnsana Zararlılığı:

• İnsana doğrudan hiçbir zararı yoktur. Zehirli değildirler ve ısırmazlar.
• Bazı türler, meyve ağaçlarında (örn. elma, armut, kiraz) veya orman fidanlıklarında genç fidelerde emgi yaparak zararlara neden olabilirler. Ancak, genellikle kitlesel zararlı olmaktan ziyade yerel sorunlara yol açarlar ve entegre zararlı yönetimi stratejileri ile kontrol altına alınabilirler.

Latince Adının Anlamı:

• "Acanthosomatidae", familyanın tip cinsi olan Acanthosoma'dan gelir. Yunanca "akantha" (ἄκανθα) = diken veya sivri uç ve "soma" (σῶμα) = vücut kelimelerinden türemiştir. Bu isim, familyanın bazı üyelerinin pronotum ve/veya scutellumunda bulunan belirgin dikenli veya köşeli vücut yapılarına atıfta bulunur.

İlginç Bilgiler:

• Acanthosomatidae, böcekler arasında ebeveyn bakımı sergileyen nadir familyalardan biridir. Dişilerin yavrularını yırtıcılardan koruması, evrimsel biyolojide önemli bir çalışma konusudur.
• 2 segmentli tarsi (ayak bilekleri), onları Pentatomidae'den (çoğunda 3 segmentli tarsi bulunur) ayıran en güvenilir morfolojik özelliklerden biridir.
• Bazı türlerin "Anne Böceği" veya "Ebeveyn Böceği" olarak adlandırılması, yavrularını koruma davranışlarından kaynaklanmaktadır.

Yanlış Bilinenler ve Efsaneler:

• Efsane 1: Tüm kalkan böcekleri aynı familyadandır.
• Gerçek: "Kalkan böceği" terimi, Pentatomoidea üstfamilyasındaki birçok farklı familyayı kapsar. Acanthosomatidae, Pentatomidae'ye benzer olsa da, kendine özgü morfolojik özellikleri ve davranışlarıyla ayrı bir familyadır.
• Efsane 2: Ağaçlara zarar verdikleri için her zaman zararlıdırlar.
• Gerçek: Evet, bitki öz suyu ile beslenirler, ancak çoğu tür ciddi ekonomik zararlara neden olmaz. Ebeveyn bakımı gibi ekolojik rolleri de önemlidir.
• Efsane 3: Zehirlidirler veya insanları ısırırlar.
• Gerçek: İnsanları ısırmazlar ve zehirli değildirler. Kötü koku salgılamaları savunma amaçlıdır ve insanlar için zararsızdır.

Bilgi ve araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayvanı Bilimcisi

Kaynaklar:

• Schuh, R.T. & Slater, J.A. (1995). True Bugs of the World (Hemiptera: Heteroptera). Cornell University Press.
• Schaefer, C.W. & Panizzi, A.R. (2000). Heteroptera of Economic Importance. CRC Press.
• Kumar, R. (1974). A revision of the Acanthosomatidae of the world. Australian Journal of Zoology Supplementary Series, 22(34), 1-137.
• Tsai, J.F. & Rédei, D. (2015). A revision of the genus Acanthosoma (Hemiptera: Heteroptera: Acanthosomatidae) from Taiwan. Acta Entomologica Musei Nationalis Pragae, 55(2), 527-548.
• Kudo, S. (1996). Maternal care in Elasmucha putoni (Heteroptera: Acanthosomatidae): A behavioral and ecological study. Behavioural Ecology and Sociobiology, 39(1), 1-8.
• DergiPark – Türkiye Entomoloji Dergisi (Türkiye faunası üzerine yayınlar).
• GBIF.org – Acanthosomatidae family records.