Vipera lebetina

Vipera lebetina (Linnaeus, 1758)

Yaygın ad: Koca Engerek

Tür adı anlamı: lebetina → Eski Yunanca “Lebedos” antik kentinden türetilmiş olabilir; türün ilk tanımlandığı yerlerle ilişkilidir.

Bilimsel Sınıflandırma

Alem: Animalia – Hayvanlar

Şube: Chordata – Kordalılar

Sınıf: Reptilia – Sürüngenler

Takım: Squamata – Pullular

Alt takım: Serpentes – Yılanlar

Aile: Viperidae – Engerekgiller

Cins: Vipera

Tür: Vipera lebetina

Tanım ve Ayırt Edici Özellikler

Boy: 90–130 cm (Türkiye'de gözlenen en büyük yılan türüdür)

Renk: Açık kahverengi, grimsi veya pembemsi zemin üzerine koyu zikzak ya da leke dizilimli desen

Baş: Çok geniş, belirgin üçgen şeklinde

Karın: Açık gri ya da bej üzerine koyu benekli

Ayırt edici özellik: Büyük boyutu, geniş başı ve kuvvetli vücuduyla hemen ayırt edilebilir. Diğer engerek türlerinden boyut ve desenle ayrılır.

Yayılım ve Habitat

Habitat: Taşlık, kuru bozkır, çalılık, açık ormanlık alanlar

Rakım: Deniz seviyesinden 2000 m’ye kadar

Türkiye’de Dağılım:

– Doğu Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu (Hatay, Adana, Gaziantep, Kilis, Mardin, Şırnak, Hakkâri)

– Ayrıca Kıbrıs ve Orta Doğu’da da yayılış gösterir

Davranış ve Ekoloji

• Aktiflik: Gündüz ve serin akşamlarda aktif
• Savunma: Şiddetli tıslama, kafayı kaldırma, atılma
• Saldırı eğilimi: Savunma modundayken hızlı saldırabilir
• Kış uykusu: Yüksek rakımlarda Kasım–Mart arası

Beslenme

Diyet: Kemirgenler, kuş yavruları, kertenkeleler

Avlanma şekli: Pusuya yatarak bekler, ısırıp sersemlettikten sonra takip ederek yutar

Ekolojik rol: Kemirgen popülasyonunu kontrol eder, tarım açısından dolaylı fayda sağlar

Üreme Bilgisi

Çiftleşme: Nisan – Haziran

Doğum: Ağustos – Eylül

Yavru sayısı: 5–20 canlı yavru

Üreme tipi: Ovovivipar (yumurtalar vücut içinde gelişir ve canlı doğum gerçekleşir)

Yavru boyutu: 15–20 cm

Zehirlenme ve Tedavi (Vipera lebetina)

Zehir Özellikleri

• Zehir tipi: Güçlü hemotoksik + sitotoksik
• Etkileri: Koagülasyon bozuklukları, doku nekrozu, şiddetli ödem
• Toksisite düzeyi: En güçlü engerek zehirlerinden biri; sistemik yayılımı yüksektir
• Ölüm riski: Antivenom yoksa yüksek; özellikle çocuklar ve yaşlılarda risklidir

Zehirlenme Semptomları

İlk 0–2 Saat:

• Yoğun ağrı ve hızlı gelişen ödem
• Morarma, kabarma
• Baş dönmesi, terleme, mide bulantısı

2–6 Saat:

• Ödem tüm ekstremiteye yayılır
• Derin dokularda hasar (fasya ve kas)
• Hipotansiyon, taşikardi
• Burun/diş eti kanaması, hematüri
• Huzursuzluk, anksiyete

6–24 Saat:

• Doku nekrozu
• Koagülopati (PT/INR yüksek, trombosit düşük)
• Akut böbrek yetmezliği riski
• Şok, bilinç değişikliği

Sahada İlk Yardım

YapılmalıYapılmamalıSakinleştirmeTurnikeIsırık ekstremiteyi hareketsizleştirmeYara kesmeTakıların çıkarılmasıEmme, vakumSağlık kuruluşuna hızlı ulaşımBitkisel ya da halk ilaçları uygulama

Hastane Protokolü

1. Acil Değerlendirme:

• Vital bulgular izlenmeli
• Kan testleri: CBC, PT/aPTT, INR, fibrinojen
• CK, LDH, kreatinin, AST/ALT
• Üriner myoglobin (rabdomiyoliz riski için)

2. Destek Tedavi:

• IV sıvılar (Ringer laktat, %0.9 NaCl)
• Ağrı yönetimi (tramadol önerilir, NSAID'den kaçınılmalı)
• Antibiyotik (enfeksiyon riski varsa)
• Tetanus profilaksisi

3. Antivenom (Panzehir) Uygulaması:

• Endikasyonlar:
• Ciddi ödem, yayılım
• Koagülasyon anormallikleri
• Hipotansiyon, konfüzyon
• Nefes darlığı veya yaygın ağrı
• Uygulama:
• Refanal® gibi monovalan veya polivalan antivenom
• 2–4 flakon (şiddete göre), 100 ml %0.9 NaCl içinde IV infüzyonla
• Adrenalin, antihistaminik, kortikosteroid hazır bulundurulmalı (alerji riski yüksek)

4. İzlem ve Taburculuk:

• 48–72 saat gözlem önerilir
• Kan değerleri normale dönene kadar hastanede kalınmalı
• Derin doku nekrozu varsa cerrahi müdahale planlanmalı
• Gerekirse psikolojik destek sağlanmalı

Yanlış Bilinenler ve Efsaneler

1. “Bu yılanın ısırığı her zaman öldürür”
2. Gerçek: Ölümcül olabilir ancak zamanında antivenom ve tıbbi müdahale ile yaşama şansı yüksektir.
3. “Koca yılan olduğu için engerek değildir”
4. Gerçek: Engerek ailesinin en büyük temsilcisidir.
5. “Çocukları özellikle hedef alır” efsanesi
6. Gerçek: Yılanlar savunma amaçlı ısırır, hedef seçmez.
7. “Bu yılanın başı koparılmazsa ruhu bedeni terk etmez” gibi batıl inançlar
8. Gerçek: Bu tür düşünceler bilimsel temelden yoksundur ve türün korunmasını tehdit eder.
9. “Antivenom Türkiye'de işe yaramaz”
10. Gerçek: Türkiye'de üretilen veya ithal edilen panzehirler Vipera lebetina için etkilidir.

Bilgi ve araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar:

Baran, İ. & Atatür, M. (1998). Türkiye Herpetofaunası

Reptile Database – www.reptile-database.org

WHO Snakebite Guidelines (2016)

Gutiérrez, J.M. et al. (2006). Clinical Toxicology of Snakebites

Nilson, G. & Andrén, C. (2001). The Vipera lebetina complex

Türkiye Sağlık Bakanlığı – Zehirlenme Klinik Rehberi (2021)

Fotoğraf: Semih Yanık