Squamata – Pulllular Takımı: Kertenkeleler, Yılanlar ve Solucan Kertenkeleleri Üzerine Sistematik ve Ekolojik Değerlendirme

1. Genel Tanım

Squamata, sürüngenler (Reptilia) sınıfı içinde yer alan ve dünyada yaşayan en büyük tür çeşitliliğine sahip takımdır. Kertenkeleler (Lacertilia), yılanlar (Serpentes) ve solucan kertenkeleleri (Amphisbaenia) bu takıma dahildir. Bu grup, keratinize pullarla kaplı deri, hareketli çene eklemleri, kuyruk koparma yetisi (ototomi) ve geniş ekolojik adaptasyonları ile tanınır.

2. Sistematik Sınıflandırma (Alt Gruplar)

Alt TakımTanımÖrnek Cinsler / TürlerLacertilia (Kertenkeleler)Dört bacaklı, kuyruklu sürüngenlerLacerta, Agama, ChamaeleoSerpentes (Yılanlar)Bacakları kaybolmuş, uzun gövdeli, çenesi ayrıkVipera, Natrix, ElapheAmphisbaeniaSolucan benzeri, genellikle bacakları yokturBlanus strauchi (Türkiye'de yaygın)

3. Morfolojik Özellikler

• Deri ve pullar:
• Keratin yapılıdır, kurak ortamlara uygundur
• Periyodik olarak deri değiştirme (ekdisis) görülür
• İskelet:
• Kafatası hafif, çene kemikleri hareketlidir
• Yılanlarda açılabilir çene yapısı vardır (kafatası kinesis)
• Çene yapısı:
• Yılanlarda avı bütün yutmayı sağlar
• Kertenkelelerde çene sıkıca birleşiktir, çiğneme mümkündür
• Göz yapısı:
• Kertenkelelerin çoğunda göz kapağı vardır
• Yılanlarda şeffaf, sabit göz kapağı mevcuttur

4. Davranışsal Özellikler ve Adaptasyonlar

• Kamuflaj:
• Renk değiştirme (örn. Chamaeleo chamaeleon)
• Ortama uyum sağlayan deri desenleri
• Savunma mekanizmaları:
• Kuyruk koparma (özellikle Lacerta türlerinde yaygın)
• Tehdit karşısında şişme, tıslama veya yalancı saldırı
• Avlanma:
• Kertenkeleler genellikle böcekçil
• Yılanlar yırtıcıdır; bazı türlerde zehir bezleri gelişmiştir
• Zehir sistemi:
• Vipera ve Macrovipera gibi türlerde hemotoksik zehir
• Telescopus gibi arka dişli hafif zehirli türler de bulunur

5. Habitat ve Yayılım

• Karasal, ağaçsıl, yarı sucul ve çöl ortamlarında yaşarlar
• Türkiye, Squamata takımı açısından çok zengindir:

50 kertenkele türü

40 yılan türü

• 
  
• 1 yerli solucan kertenkelesi (Blanus strauchi)

6. Ekolojik Rol

• Böcek ve kemirgen kontrolü sağlarlar
• Birçok tür, yırtıcı kuşlar ve memeliler için önemli avdır
• Bazı kertenkeleler tohum yayılımına katkıda bulunur
• Besin zincirinde hem av hem de avcıdır

7. Koruma Durumu ve Tehditler

Tehditler:

• Habitat tahribatı (yol, tarım, turizm)
• Zehirli sanılarak öldürülme (özellikle yılanlar)
• Koleksiyonculuk ve ticaret
• Pestisit maruziyeti

Koruma:

• Türkiyedeki tüm yılan türleri ve çoğu kertenkele türü koruma altındadır
• CITES ve Bern Sözleşmesi kapsamındadır
• Özellikle endemik türler için izleme çalışmaları yapılmaktadır

8. Bilimsel ve Tıbbi Önemi

• Yılan zehirlerinden ilaç geliştirme:
• Vipera ammodytes zehri → antihipertansif (örn. kaptopril türevleri)
• Chamaeleon türleri, davranışsal evrim ve görsel sistem çalışmaları için model organizmadır
• Yılanların kafatası ve kinesis yapısı biyomekanik çalışmalarda kullanılır

9. Türkiye’deki Öne Çıkan Türler

TürHabitatÖzellikVipera ammodytesKaya yamaçlarıZehirli; başında boynuz benzeri yapıLacerta trilineataAçık çayırlarBüyük, hızlı hareket eden kertenkeleBlanus strauchiToprak altıSolucan benzeri, endemik türNatrix tessellataSulak alanlarZehirsiz, balıkla beslenirChamaeleo chamaeleonAkdeniz kıyısıTürkiye’nin tek bukalemunu

Kaynakça

1. Baran, İ., & Atatür, M.K. (1998). Türkiye Herpetofaunası: Kurbağa ve Sürüngenler
2. Uetz, P. & Hallermann, J. (2024). The Reptile Database
3. Greene, H.W. (1997). Snakes: The Evolution of Mystery in Nature
4. IUCN Red List (2023)
5. Erişmiş, M. (2022). Squamata Takımının Türkiye Biyoçeşitliliğindeki Yeri
6. WWF & TUBITAK-TAGEM ortak sürüngen izleme raporları