Testudines – Kaplumbağalar Takımı: Evrimsel, Morfolojik ve Ekolojik Bir Değerlendirme

1. Genel Tanım

Testudines, omurgalılar (Vertebrata) arasında kemikli kabuk yapısına sahip tek takımdır. Fosil kayıtları yaklaşık 220 milyon yıl öncesine (Geç Triyas Dönemi) dayanır ve bu takım hem denizel, hem tatlı su, hem de karasal ortamlarda yaşayan türleri içerir. Kaplumbağalar, yavaş metabolizmaları, uzun ömürleri ve karakteristik kabuk yapılarıyla bilinirler.

2. Evrimsel Köken

• İlk kaplumbağa fosilleri (Odontochelys semitestacea) Çin’de bulunmuş, dişli ve kısmen gelişmiş kabuklu bir yapıya sahiptir.
• Kabuğun, kaburga ve omurların dışarı doğru evrilmesiyle geliştiği düşünülmektedir.
• Diapsid kökenlidirler, ancak modern türlerin kafatası açıklıkları azalmıştır.

3. Sistematik Sınıflandırma

Alt TakımAçıklamaÖrnek TürlerCryptodiraBaşını dikey eksende içeri çekebilirTestudo graeca, Caretta carettaPleurodiraBaşını yan eksende kabuğun yanına kıvırır(Afrika, Güney Amerika'da yaşar)

Türkiye’de yalnızca Cryptodira alt takımı temsil edilir.

4. Morfolojik Özellikler

ÖzellikAçıklamaKabuk (karapaks + plastron)Kalsifiye; vücudun bir parçası haline gelmiştirKafatasıDiş yoktur; keratin plaklarla çiğneme yapılırBacak yapısıYaşadığı ortama göre değişken (paletli, küt, tırnaklı)Akciğer solunumuTüm türlerde mevcuttur; su kaplumbağalarında anüs/deri üzerinden ek oksijen alımı görülürYumurtlamaTüm türler yumurtlayıcıdır (ovipar); yavru bakımı yoktur

5. Türkiye’de Yaşayan Testudines Türleri

Karasal

• Testudo graeca – Benekli kara kaplumbağası
• → Akdeniz ve Ege kıyılarında yaygındır, otçuldur, uzun ömürlüdür.

Tatlı Su

• Mauremys rivulata – Çizgili tatlı su kaplumbağası
• Emys orbicularis – Bataklık kaplumbağası
• → Sulak alanlar ve göletlerde yaşar.

Denizel

• Caretta caretta – İribaş deniz kaplumbağası
• Chelonia mydas – Yeşil deniz kaplumbağası
• → Yumurtlama sahilleri: Dalyan, Belek, Patara, Anamur

6. Ekolojik Rol ve Önemi

• Detritus temizliği (su kaplumbağaları ölü organik maddeyle beslenir)
• Otçul türler (örn. Testudo) çalı–ot dengesini sağlar
• Denizel türler deniz otlarının sağlıklı yayılımını sağlar
• Yumurtaları ve yavruları birçok kuş, yılan ve memeliye besin kaynağıdır

7. Tehditler ve Koruma Durumu

Başlıca Tehditler:

• Habitat kaybı (tarım, şehirleşme, kıyı yapıları)
• Yol ezilmeleri (özellikle kara kaplumbağaları için)
• Plastik kirliliği ve balık ağlarında boğulma (deniz türlerinde)
• Kaçak toplanma ve evcil hayvan ticareti

Koruma:

• Türkiye’deki tüm kaplumbağalar kanunen koruma altındadır
• Caretta caretta ve Chelonia mydas, IUCN ve CITES kapsamında tehlike altındaki türlerdir
• Doğal yaşam alanlarının korunması için koruma bölgeleri (örn. İztuzu Dalyanı) oluşturulmuştur

8. Bilimsel ve Kültürel Önemi

• Uzun ömür ve yaşlanma biyolojisi çalışmaları için model organizmadır
• Testudo graeca, antik çağlardan beri Orta Doğu ve Anadolu mitolojisinde yer alır
• Deniz türleri, ekoturizm ve doğa eğitimi açısından simgesel değer taşır

Kaynakça

1. Ernst, C.H. & Barbour, R.W. (1989). Turtles of the World
2. Baran, İ. & Atatür, M.K. (1998). Türkiye Herpetofaunası
3. IUCN Red List – Testudines
4. WWF-Türkiye Deniz Kaplumbağası Raporları
5. Rhodin, A.G.J. et al. (2021). Turtles in Trouble: The World's 25+ Most Endangered Tortoises and Freshwater Turtles