Diapsida – Evrimsel ve Sistematik Açıdan İki Şakak Açıklıklı Sürüngenler

1. Tanım ve Sistematik Konum

Diapsida, Reptilia (sürüngenler) şubesine bağlı, kafatasının her iki yanında iki temporal açıklık (fossa temporalis superior ve inferior) bulunduran omurgalıları kapsayan monofiletik bir kladdır. Bu açıklıklar, çene kaslarının daha güçlü ve esnek olmasını sağlar. Diapsidler, hem soyu tükenmiş hem de yaşayan birçok grubu içerir.

Taksonomik Hiyerarşi (Basitleştirilmiş)

• Alem: Animalia
• Şube: Chordata
• Sınıf: Reptilia
• Klade: Diapsida
• Lepidosauromorpha – Kertenkeleler, yılanlar ve tuataralar
• Archosauromorpha – Timsahlar, kuşlar ve dinozorlar (ve pterozorlar)
• (+) Bazı soyu tükenmiş gruplar: Ichthyosauria, Plesiosauria

2. Morfolojik Özellikler

ÖzellikDiapsid ÖzelliğiKafatası yapısıHer iki şakakta 2 açıklıkÇene kaslarıGüçlü ve çok yönlü kas bağlantılarıOmurga yapısıSegmentli, yüksek hareket kapasitesiUzuvlarKarasal, yüzücü ya da uçucu adaptasyonluPullar / TüylerOrijinal olarak pullu; kuşlarda tüy evrimi

3. Yaşayan Diapsid Grupları

Lepidosauria (Pullular)

• Kertenkeleler (Lacertilia)
• Yılanlar (Serpentes)
• Tuatara (Sphenodon punctatus) – Yeni Zelanda endemiği

Archosauria

• Timsahlar (Crocodylia)
• Kuşlar (Aves) – Dinozorlardan evrimleşmiş modern diapsidler
• (+) Tüm dinozorlar ve pterozorlar da Archosauria’dır

4. Soyu Tükenmiş Diapsid Gruplar

GrupÖzellikDönemPterosauriaUçan sürüngenler (kuş değildir)MezozoikIchthyosauriaYunus benzeri deniz sürüngenleriJuraPlesiosauriaUzun boyunlu deniz yırtıcılarıMezozoikMosasaursBüyük deniz yılanımsı yırtıcılarKretase

5. Diapsidlerin Evrimsel Önemi

• Diapsid kafatası mimarisi, sürüngenlerin farklı ekolojik rollere adaptasyonunda kilit rol oynamıştır.
• Bu yapı sayesinde çok çeşitli çene hareketleri, diş yapıları ve avlanma stratejileri gelişmiştir.
• Diapsidler, hem en büyük kara hayvanlarını (dinozorlar) hem de en yaygın uçan hayvanları (kuşlar) barındıran tek kladdır.

6. Diapsid vs Anapsid vs Synapsid Karşılaştırması

ÖzellikAnapsid (örn. kaplumbağa?)Synapsid (memeliler)Diapsid (sürüngen/kuş)Temporal açıklık012Evrimsel yönelimKorunmuş / tükenmişMemelilere giden yolModern sürüngenler ve kuşlar

7. Türkiye ve Diapsid Biyoçeşitliliği

• Türkiye'de yaşayan tüm yılanlar, kertenkeleler ve bukalemunlar, Lepidosauria alt grubu Diapsida üyeleridir.
• Ayrıca ülkemizde yaşayan timsah yoktur, ancak fosil kayıtlarında Mezozoik deniz diapsidlerine dair izler bulunmuştur.
• Türkiye’deki kuş faunası da (yaklaşık 480 tür), Archosauria-Diapsida kökenlidir.

Kaynakça

1. Benton, M. J. (2015). Vertebrate Paleontology
2. Carroll, R. L. (1988). Vertebrate Paleontology and Evolution
3. Gauthier, J. A. et al. (1988). “A Cladistic Analysis of the Diapsida”
4. Romer, A. S. (1966). The Vertebrate Body
5. Rieppel, O. (2001). “The Evolution of the Diapsid Skull”