Pterygota
Pterygota – Kanatlı Böcekler Üst Sınıfı
(Kanatlı ya da atasal olarak kanatlı böceklerin tamamını içeren büyük ve evrimsel açıdan temel bir grup.)
Bilimsel Sınıflandırma:
- Alem: Animalia – Hayvanlar
- Şube: Arthropoda – Eklem bacaklılar
- Sınıf: Insecta – Böcekler
- Alt Sınıf: Pterygota Lang, 1888 (Kanatlı böcekler)
Morfolojik ve Evrimsel Özellikleri:
- Kanatlar: Atasal olarak 2 çift kanatlıdır. Bazı alt gruplarda kanatlar ikincil olarak kaybolmuştur (örn. Siphonaptera – pireler).
- Eklemler: Gövde 3 bölmeli (baş–toraks–abdomen); toraksta genellikle kanatlar ve 3 çift bacak bulunur.
- Gözler: Bileşik gözler ve çoğunlukla 1–3 adet basit göz (ocelli)
- Ağız parçaları: Türlere göre çiğneyici, emici, sokucu, yalayıcı yapıdadır.
- Gelişim Tipi: Tam başkalaşım (holometabolik) ya da yarı başkalaşım (hemimetabolik)
- Anten: Segmentli ve çok biçimli (ipliksi, tırtıklı, taraklı vb.)
Pterygota'nın Başlıca Alt Grupları:
I. Paleoptera (İlkel Kanatlılar)
→ Kanatlar düz tutulamaz (dikey durur)
- Ephemeroptera – Birgünlük sinekleri
- Odonata – Yusufçuklar ve kızböcekleri
Bunlar kanat kıvırma yetisini evrimleştirmemiştir.
II. Neoptera (Yeni kanatlılar)
→ Kanatlar dinlenme halinde vücut üstüne katlanabilir
- Tüm diğer kanatlı böcekleri kapsar
- Neoptera, başlıca üç gruba ayrılır:
A. Exopterygota (Yarı başkalaşım geçirenler)
→ Nimf evresi ergin benzeri; dış gelişim
TakımÖrneklerOrthopteraÇekirgeler, cırcır böcekleriHemipteraTahtakuruları, yaprak bitleriBlattodeaHamam böcekleriMantodeaPeygamber develeriPhasmatodeaÇubuk böcekleri
B. Endopterygota (Tam başkalaşım geçirenler)
→ Larva-pupa-ergin evreleri
TakımÖrneklerLepidopteraKelebekler, güvelerColeopteraKınkanatlılarDipteraSinekler, sivrisineklerHymenopteraArılar, karıncalar, yaban arılarıMecopteraAkrep sinekleriTrichopteraKadife sinekler
C. İkincil olarak kanatsızlaşmış gruplar (kanat kaybı evrimi):
TakımNotlarSiphonapteraPireler – parazitik, zıplayıcıStrepsipteraİç parazit böceklerPhthirapteraBitler – tüylü/saçlı konaklara bağlı parazit
Latince Adın Anlamı:
- Pterygota: Pteryx (πτέρυξ) = “kanat” → “Kanatlılar” anlamına gelir.
- Bu ad, diğer böcek alt sınıfları olan Apterygota (kanatsızlar) ile zıtlık oluşturur.
Ekolojik ve Biyolojik Önemi:
- Tozlayıcılar: Arılar, kelebekler ve bazı sinekler → ekosistemlerin temel bileşenidir.
- Ayrıştırıcılar: Kınkanatlılar ve sinek larvaları, organik madde döngüsünü sağlar.
- Parazit ve Vektörler: Pireler, sivrisinekler, tahtakuruları → insan ve hayvan sağlığı için önemlidir.
- Avcılar: Yusufçuklar, peygamber develeri gibi türler avcıdır.
- Biyoindikatör: Ephemeroptera, Odonata gibi larvalar su kalitesini gösterir.
İnsana Zararlılık Durumu:
GrupTehlikeÖrnekDipteraHastalık vektörüSıtma, Zika, DangSiphonapteraParazitPireler → veba taşıyıcıHemipteraAlerjik/ısırıkTahtakurusu, öpücük böceğiLepidoptera (tırtıllar)Toksik kıllarÇam kese güvesi (Thaumetopoea pityocampa)
İlginç Bilgiler:
- Böceklerin büyük çoğunluğu Pterygota içinde yer alır.
- Tüm uçan böcekler (aktif veya atasal) bu gruba aittir.
- Kanatların evrimi, eklem bacaklılar arasında yalnızca bu grupta gerçekleşmiştir.
- Neoptera ve Paleoptera ayrımı, böcek evriminin en temel yapılarından biridir.
- Günümüzde bilinen yaklaşık 850.000 böcek türünün %99’u Pterygota’dır.
Bilimsel Kaynaklar:
- Grimaldi, D., & Engel, M. S. (2005). Evolution of the Insects. Cambridge University Press.
Kristensen, N. P. (1991). Phylogeny of Insect Orders. Annual Review of Entomology, 36, 137–162.
Gullan, P. J., & Cranston, P. S. (2014). The Insects: An Outline of Entomology. Wiley-Blackwell.
Kukalová-Peck, J. (1987). New Interpretations of the Fossil Record and Evolution of Insects. Canadian Journal of Zoology, 65(2), 315–351.
GBIF – https://www.gbif.org
Encyclopedia of Life – https://eol.org/pages/956
TÜBİVES – Türkiye Biyoçeşitlilik Veritabanı: https://biyo.cevre.gov.tr