Crassulaceae (Damkoruğugiller) Familyası

Bugün, etli (sukkulent) yaprakları ve kuraklığa dayanıklılıklarıyla bilinen Crassulaceae (Damkoruğugiller) familyası hakkında bilgi vereceğiz. Bu familya, dünya genelinde, özellikle kurak ve yarı kurak bölgelerde, kayalık yamaçlarda, kaya çatlaklarında ve fakir topraklarda yayılış gösteren otsu bitkilerden ve çalılardan oluşur. En bilinen cinsleri arasında Sedum (Damkoruğu), Sempervivum (Örümcek Ağı), Crassula, Echeveria ve Kalanchoe yer alır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Crassulaceae familyası, çiçekli bitkilerin Saxifragales takımına aittir. Bitkiler genellikle etli yapraklara ve gövdelere sahip olmalarıyla kolayca tanınır. Bu adaptasyon, su depolamalarına ve kurak koşullara dayanmalarına olanak tanır. Familya üyeleri, Crassulacean Asit Metabolizması (CAM fotosentezi) adı verilen özel bir fotosentez yolu kullanır; bu sayede stomalarını gece açarak su kaybını minimuma indirirler.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Saxifragales
• Familya (Family): Crassulaceae (Damkoruğugiller)

Crassulaceae familyası yaklaşık 34 cins ve 1400 civarında tür içermektedir. Bu türler, genellikle otsu bitkiler, çalılar veya nadiren küçük ağaçlar formunda olabilir.

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Crassulaceae familyası üyeleri, dünya genelinde yayılış gösterir, ancak en fazla tür çeşitliliği sıcak ve ılıman kurak bölgelerde bulunur. Özellikle Meksika, Güney Afrika, Akdeniz Havzası ve Doğu Asya önemli merkezlerdir. Genellikle kuru kayalık yamaçlar, stepler, çöl kenarları, duvarlar ve çatı gibi drenajın iyi olduğu alanlarda bulunurlar.

Türkiye florası için Crassulaceae familyası doğal bir yere sahiptir ve ülkemiz bu familya için önemli bir çeşitlilik merkezidir. Türkiye'de bu familyadan birçok cins ve türe rastlamak mümkündür. Özellikle Sedum (Damkoruğu) ve Sempervivum (Örümcek Ağı) cinsleri ülkemizde zengin tür çeşitliliğine sahiptir ve bazıları endemiktir. Türkiye'de görülen bazı Crassulaceae cins ve türleri şunlardır:

• Sedum (Damkoruğu): Türkiye'de yaklaşık 70 kadar türü bulunur ve bunların önemli bir kısmı endemiktir (örn. Sedum album, Sedum lydium, Sedum sarmentosum). Genellikle kayalıklarda, duvarlarda ve kıraç alanlarda yayılış gösterirler.
• Sempervivum (Örümcek Ağı / Dağ Çiçeği): Özellikle yüksek rakımlı kayalık bölgelerde bulunur ve yaklaşık 20 kadar türü Türkiye'de doğal olarak yetişir, birçoğu endemiktir (örn. Sempervivum armenum, Sempervivum minus, Sempervivum tectorum).
• Crassula: Daha az sayıda türle temsil edilir (örn. Crassula tillaea).
• Umbilicus (Göbek Otu): Türkiye'de yaygın olan bir cinstir (örn. Umbilicus rupestris, Umbilicus horizontalis).
• Rosularia: Türkiye'de oldukça fazla türü bulunan bir cinstir ve bazıları endemiktir.

İstanbul'da olmamız itibarıyla, şehrin kayalık alanlarında, eski duvarlarda ve kıraç arazilerde Sedum, Umbilicus ve Sempervivum türlerine doğal olarak rastlamak mümkündür.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Crassulaceae familyasının üyeleri, özellikle su depolama adaptasyonlarıyla dikkat çeker:

• Büyüme Şekli: Çoğunlukla otsu çok yıllık bitkilerdir, ancak bazıları küçük çalılar (örn. Crassula ovata) veya tek yıllık bitkiler (örn. Sedum acre) formunda da olabilir. Boyutları birkaç santimetreden birkaç metreye kadar değişebilir. Genellikle kümeler veya matlar halinde büyürler.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar familyanın en belirgin özelliğidir. Genellikle etli (sukkulent), kalın ve su depolayabilen yapıdadır. Yaprak dizilişi almaşık (alternate), karşılıklı (opposite) veya rozet (rozette) şeklindedir (özellikle Sempervivum ve Echeveria cinslerinde). Şekilleri yuvarlak, oval, mızraksı veya silindirik olabilir. Yüzeyleri tüylü, mumsu veya pürüzsüz olabilir. Renkleri yeşilin tonlarından kırmızı, mor ve griye kadar geniş bir yelpazede değişir.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler genellikle küçükten orta boya kadar değişir ve sıklıkla yoğun kümeler (salkım, sipur, başak) halinde açarlar. Genellikle çift cinsiyetlidir (hermafrodit) ve radyal simetrilidir (ışınsal simetrili). Çiçek parçaları genellikle 4 veya 5'li katlar halindedir (örn. 4-5 çanak yaprak, 4-5 taç yaprak). Erkek organ (stamen) sayısı taç yaprak sayısının aynı veya iki katı olabilir.
• Meyve Özelliği: Meyveler genellikle folikül tipindedir (kapsül benzeri, tek kapalı bölmeli ve bir tarafı boyunca açılan kuru meyve). Her çiçekten genellikle 4-5 adet folikül gelişir.
• Tohum Özelliği: Tohumlar genellikle küçük ve çok sayıdadır.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Crassulaceae familyası, kurak ve zorlu habitatlara mükemmel adaptasyon yetenekleriyle doğanın hayatta kalma ustalarıdır. Etli yaprakları ve CAM fotosentezi, su kıtlığında bile hayatta kalmalarını sağlar. Türkiye'nin zengin florasında önemli bir yer tutan bu familyanın endemik türleri, biyolojik çeşitliliğimizin eşsiz parçalarıdır. Bu bitkiler, erozyon kontrolü ve kaya çatlaklarında yaşam alanı oluşturma gibi ekolojik rollerinin yanı sıra, süs bitkisi olarak da büyük değere sahiptir."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Crassulaceae üyeleri, kurak ve yarı kurak iklim bölgelerinde, iyi drene edilmiş, fakir topraklarda, kayalık yamaçlarda, uçurumlarda, duvarlarda, çatı kiremitleri üzerinde ve hatta ağaç kabukları üzerinde (epifit olarak) bulunabilirler.
• Ekolojik Rolü:
• Su Koruma ve Kuraklığa Uyum: CAM fotosentezi sayesinde gündüz su kaybını minimuma indirerek kuraklığa olağanüstü bir direnç gösterirler.
• Toprak Stabilizasyonu ve Erozyon Kontrolü: Kök sistemleri, özellikle eğimli ve kayalık arazilerde toprağı tutarak erozyonu önlemeye yardımcı olabilir.
• Biyoçeşitlilik: Zorlu habitatlarda yaşayabilen özel bitki toplulukları oluşturarak yerel biyoçeşitliliğe katkıda bulunurlar. Bazı türler, belirli böcekler veya küçük hayvanlar için besin veya barınak sağlayabilir.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Crassulaceae familyası, insanlarla çeşitli şekillerde etkileşimde bulunmuştur:

• Yenilebilirlik / Zehirlilik: Crassulaceae familyası içindeki türlerin çoğu genellikle toksik değildir ve bazıları yenilebilir olarak bilinir.
• Yenilebilir Türler: Örneğin, Umbilicus rupestris (Göbek Otu)'nun genç yaprakları ve gövdeleri Türkiye'de ve Akdeniz mutfağında salata olarak tüketilir. Bazı Sedum türlerinin (örn. Sedum telephium) genç yaprakları da yenilebilir.
• Toksik Türler: Familya içinde Kalanchoe cinsine ait bazı türler (özellikle Kalanchoe daigremontiana, Kalanchoe blossfeldiana) kalp glikozitleri içerir ve yutulduğunda hayvanlar (özellikle evcil hayvanlar) için zehirli olabilir, kalp sorunlarına yol açabilir. İnsanlarda da sindirim rahatsızlıklarına neden olabilir. Bu nedenle, genel olarak Kalanchoe türleri dikkatli kullanılmalı ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır.
• Süs Bitkisi: Familyanın en yaygın kullanım alanı, süs bitkisi olarak yetiştirilmeleridir. Etli yaprakları, kolay bakımları ve çeşitli form ve renkleriyle çok popülerdirler. İç mekan bitkisi olarak (Crassula ovata - Para Ağacı, Echeveria, Kalanchoe) ve dış mekan süs bitkisi olarak (Sedum, Sempervivum) yaygın olarak kullanılırlar. Kuraklığa dayanıklı bahçeler ve kaya bahçeleri için idealdirler.
• Yeşil Çatılar: Sedum türleri, hafif olmaları, az bakım gerektirmeleri ve kuraklığa dayanıklı olmaları nedeniyle yeşil çatılarda yaygın olarak kullanılır.
• Tıbbi Kullanım: Bazı Kalanchoe türleri (örn. Kalanchoe pinnata), geleneksel tıpta iltihap giderici, yara iyileştirici ve anti-bakteriyel özelliklere sahip olduğuna inanıldığı için kullanılmıştır. Ancak bu kullanımlar, bitkinin toksik potansiyeli nedeniyle dikkatli yapılmalıdır.

5. Koruma Durumu

Crassulaceae familyası genel olarak IUCN Kırmızı Listesi'nde toplu bir değerlendirmeye sahip değildir. Ancak, familya içindeki bazı türlerin durumu, özellikle dar yayılıma sahip veya endemik olanların, farklılık gösterebilir.

Türkiye'deki bazı endemik Sedum ve Sempervivum türleri, habitat kaybı (kentleşme, madencilik), aşırı toplama ve iklim değişikliği gibi tehditlerle karşı karşıya kalabilmektedir. Bu türlerin korunması, genetik kaynaklarının sürdürülmesi ve doğal habitatlarının muhafaza edilmesi, biyoçeşitlilik açısından büyük önem taşımaktadır. Bitki kaçakçılığı da özellikle nadir bulunan sukkulent türleri için bir tehdit oluşturabilir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Crassulaceae
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Crassulaceae
• IUCN Kırmızı Liste (Spesifik türler için)
• Wikipedia - Crassulaceae
• ASPCA (American Society for the Prevention of Cruelty to Animals) - Zehirli Bitkiler Listesi (Kalanchoe gibi cinsler için)
• The Crassulaceae Network
• http://caliban.mpiz-koeln.mpg.de/mavica/index.html