Saxifragales (Taşkesengiller Takımı ve Benzerleri)

Bugün, botanik dünyasında geniş bir çeşitliliği barındıran ve hem ekolojik hem de ekonomik açıdan önemli rollere sahip olan Saxifragales takımı hakkında konuşacağız. Genellikle taşkesengiller takımı olarak bilinen bu grup, içerisinde adı geçen taşkesengillerin (Saxifraga) yanı sıra, altınotu (Crassula), şakayık (Paeonia), hamamelis (Hamamelis) ve bektaşi üzümü (Grossularia) gibi pek çok tanıdık ve ilginç bitki familyasını barındırır. Bu takımın üyeleri, otsu bitkilerden çalılara ve ağaçlara kadar çeşitli yaşam formlarında karşımıza çıkar.

1. Taksonomik Sınıflandırma ve Dağılım

Taksonomik Konum

Saxifragales, bitkiler aleminin çiçekli bitkiler (Angiospermae) şubesinin, iki çenekliler (Eudicots) grubunun çekirdek eudicotlar içinde, rosidlerin ve asteridlerin dışındaki bir temel grupta yer alır. Bu konumu, çiçekli bitkilerin evrimsel ağacında erken bir dallanmayı temsil ettiğini göstermektedir.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Saxifragales (Taşkesengiller Takımı)

İçerdiği Başlıca Familyalar

Saxifragales takımı, şu anki sınıflandırmalara göre on dört veya daha fazla familyayı içerir; en bilinen ve büyük olanları şunlardır:

• Saxifragaceae (Taşkesengiller): Takımın en bilinen familyalarından biridir. Taşkesen (Saxifraga), heuchera (Heuchera) ve astilbe (Astilbe) gibi nemli, kayalık ortamlara uyum sağlamış otsu bitkileri içerir.
• Crassulaceae (Damkoruğugiller / Altınotugiller): Etli yapraklı sukulentleri (etli bitkileri) içerir. Damkoruğu (Sedum), altınotu (Crassula), Aeonium (Aeonium) ve Kalanchoe (Kalanchoe) gibi kuraklığa dayanıklı bitkiler bu familyadadır.
• Paeoniaceae (Şakayıkgiller): Şakayık (Paeonia) cinsini içerir. Genellikle büyük, gösterişli çiçekleriyle bilinirler.
• Hamamelidaceae (Tesbih Çalısıgiller / Cadı Fındığıgiller): Cadı fındığı (Hamamelis) ve liquidambar (Amerikan sığla ağacı) gibi odunsu bitkileri içerir.
• Grossulariaceae (Bektaşi Üzümgiller): Bektaşi üzümü (Ribes uva-crispa) ve frenk üzümü (Ribes rubrum) gibi meyve veren çalıları içerir.
• Altingiaceae: Sığla ağacını (Liquidambar) içeren, genellikle tek bir cinse sahip küçük bir familya. Bu familya bazı sınıflandırma sistemlerinde Hamamelidaceae ile birleştirilir.
• Cercidiphyllaceae: Sadece katsura ağacını (Cercidiphyllum japonicum) içeren, yapraklarıyla dikkat çeken bir familya.

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Saxifragales üyeleri, ılıman ve arktik bölgelerde dünya genelinde geniş bir yayılıma sahiptir, ancak bazı familyalar (örn. Crassulaceae) kurak iklimlere de adapte olmuştur. Özellikle Kuzey Yarımküre'nin dağlık ve kayalık bölgelerinde yoğunlaşırlar.

Türkiye florası, Saxifragales takımı türleri bakımından oldukça zengindir. Özellikle Taşkesengiller (Saxifragaceae) familyasından birçok tür, dağlık ve kayalık alanlarımızda, yüksek rakımlarda yayılış gösterir. Damkoruğugiller (Crassulaceae) familyasının üyeleri de kurak ve taşlık alanlarda sıkça rastlanan sukulentlerdir. Şakayıklar (Paeonia) ise ülkemizin bazı bölgelerinde doğal olarak yetişen ve koruma altında olan türlere sahiptir. Bektaşi üzümü (Ribes) de ülkemizde hem yabani olarak hem de kültürü yapılan bir meyve bitkisidir. İstanbul ve çevresinde de bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilen şakayıklar ve bazı damkoruğu türlerine rastlamak mümkündür.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Saxifragales'i tanımlayan temel özellikler, takımın geniş çeşitliliğine rağmen bazı ortak eğilimler gösterir:

• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler genellikle küçükten büyüğe değişen boyutlarda, sıklıkla iki eşeyli (hem erkek hem dişi organlara sahip) ve radyal (ışınsal) simetrilidir. Stamen sayısı genellikle taç yaprak sayısıyla aynı veya daha fazladır. Ovaryum alt durumlu, yarı alt durumlu veya üst durumlu olabilir ve karpel sayısı değişebilir. Nektar diskleri sıklıkla bulunur.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar genellikle basit, ancak bazen loblu veya bileşik olabilir. Dizilişleri alternat (ardışık) veya karşılıklıdır. Damkoruğugillerde ise yapraklar etli ve su depolayan yapıdadır.
• Meyve Tipleri: Meyve tipleri çeşitlidir: kapsül (Saxifragaceae), bilya (Grossulariaceae, Paeoniaceae), folikül gibi farklı tiplerde olabilir.
• Yaşam Formları: Otsu bitkiler, sukulentler, çalılar ve ağaçlar dahil olmak üzere geniş bir yelpazede yaşam formları sergilerler.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Saxifragales, bitki evriminin ilginç bir kavşağını temsil eder. İçerisinde hem dağların zorlu koşullarına adapte olmuş taşkesenler gibi minik bitkileri, hem de bahçeleri şenlendiren gösterişli şakayıkları ve kurak bölgelerin sembolü olan etli damkoruğu türlerini barındırır. Morfolojik çeşitliliklerine rağmen paylaştıkları evrimsel köken, doğanın uyum yeteneğinin ve yaşam formlarındaki zenginliğin güzel bir kanıtıdır."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi ve Adaptasyon: Saxifragales üyeleri, soğuk dağlık ve alpin bölgelerden kurak çöllere, nemli ormanlık alanlardan çalılıklara kadar çeşitli habitatlara adapte olmuşlardır. Özellikle kayalık ve taşlık zeminlerde başarılı olan türleri bulunur.
• Ekolojik Rolü:Besin Zinciri: Meyveleri ve yaprakları (toksik olmayan türlerde) kuşlar ve küçük memeliler için besin kaynağı olabilir. Şakayıkların tohumları bazı kuşlar tarafından tüketilir.
• Tozlaşma: Çiçekleri, arılar, sinekler ve diğer böcekler için nektar ve polen kaynağıdır, bu da ekosistemlerde önemli tozlaşma hizmetleri sağlar.
• Toprak İyileştirme: Bazı otsu türler, erozyonun önlenmesine ve toprağın stabilizasyonuna katkıda bulunur. Damkoruğugiller gibi sukulentler, kurak ve fakir topraklarda bile büyüyerek biyoçeşitliliği artırır.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Saxifragales takımında hem yenilebilir türler hem de zehirli veya tıbbi amaçlı kullanılan türler bulunur.
• Yenilebilir: Bektaşi üzümü ve frenk üzümü (Ribes) gibi Grossulariaceae familyası üyeleri yaygın olarak tüketilen meyvelerdir. Bazı Crassulaceae türlerinin yaprakları (örn. Sedum acre bazı kültürlerde küçük miktarlarda) veya genç sürgünleri salata olarak kullanılabilir, ancak çok dikkatli olunmalıdır, zira birçok damkoruğu türü toksik olabilir veya acı bir tat taşır.
• Zehirli: Şakayıklar (Paeonia) bitkisinin bazı kısımları (özellikle kökleri ve tohumları) hafif derecede toksik olabilir ve büyük miktarlarda tüketildiğinde sindirim rahatsızlıklarına neden olabilir. Coriariaceae familyasının üyeleri yüksek derecede zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bilinmeyen türlerden uzak durulması esastır.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı:Cadı fındığı (Hamamelis virginiana): Yaprakları ve kabuğu, cilt tahrişlerini, iltihapları ve küçük yaraları tedavi etmek için kullanılan bir büzücü ve antienflamatuar olarak yaygın olarak kullanılır.
• Şakayık (Paeonia) türlerinin kökleri, geleneksel Çin tıbbında ağrı kesici ve antispazmodik olarak kullanılmıştır.
• Bazı Saxifragaceae türleri geleneksel halk tıbbında böbrek taşı gibi rahatsızlıklar için kullanılmıştır (adı "taşkesen" buradan gelir).
• Diğer Kullanım Alanları:Süs Bitkisi: Şakayıklar, büyük ve gösterişli çiçekleriyle bahçelerin ve kesme çiçek aranjmanlarının vazgeçilmezidir. Heuchera, Astilbe, Damkoruğu (Sedum) ve Kalanchoe gibi çok sayıda Saxifragaceae ve Crassulaceae üyesi, dayanıklılıkları ve çekici yaprak/çiçekleriyle popüler süs bitkileridir.
• Peyzaj Düzenlemesi: Kayalık bahçelerde, taş duvarlarda veya kurak alanlarda kullanılan birçok türü bulunur.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Saxifragales, doğadaki adaptasyonun ve çeşitliliğin ilham verici bir örneğidir. Dağların zirvelerindeki taş yarıklarından çölün kurak kumlarına kadar geniş bir yelpazede hayatta kalabilen bu bitkiler, sadece güzellikleriyle değil, aynı zamanda ekolojik dirençleriyle de hayranlık uyandırır. Hem mutfaklarımızda yer bulan meyveleriyle, hem de şifalı özellikleriyle insanlık için önemli kaynaklar sunarlar, ancak her zaman olduğu gibi, doğadaki her bitkiye saygıyla ve bilgiyle yaklaşılmalıdır."

5. Koruma Durumu

Saxifragales takımı, çok çeşitli ve yaygın türleri barındırdığı için, genel bir koruma statüsünden bahsetmek mümkün değildir. Bazı yaygın süs veya meyve bitkileri bol miktarda bulunurken, habitat kaybı (kentleşme, tarım), aşırı toplama (özellikle şifalı bitkiler için), istilacı türlerin rekabeti ve iklim değişikliği gibi tehditler nedeniyle nesli tükenme tehlikesi altında olan veya kritik derecede tehlike altında olan çok sayıda Saxifragales türü de bulunmaktadır. Özellikle dar yayılışlı endemikler veya belirli dağlık habitatlara özgü türler risk altındadır.

Bu nedenle, Saxifragales'in korunması, özellikle nadir türlerin bulunduğu doğal habitatların korunması, sürdürülebilir toplama uygulamaları ve genel biyoçeşitlilik koruma çabalarıyla doğrudan ilişkilidir. Her türün kendi özel koruma durumu ayrı ayrı değerlendirilmelidir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Wikipedia – Saxifragales, Saxifragaceae, Crassulaceae, Paeoniaceae, Hamamelidaceae, Grossulariaceae.
• Plants of the World Online (Kew Gardens) – Bitki taksonomisi ve morfolojisi veri tabanları.
• Flora of Turkey and the East Aegean Islands gibi bölgesel flora kaynakları.
• IUCN Kırmızı Liste – Bitki türlerinin koruma durumları.
• Botany Textbooks and Scientific Journals – Bitki bilimi, morfoloji, ekoloji, evrim ve fitokimya üzerine akademik kaynaklar.