Saxifragaceae (Taşkemirangiller) Familyası

Bugün, botanik dünyasında geniş bir tür çeşitliliği sunan, genellikle otsu bitkilerden oluşan Saxifragaceae (Taşkemirangiller) familyası hakkında bilgi vereceğiz. Bu familya, dünya genelinde, özellikle Kuzey Yarımküre'nin ılıman ve arktik bölgelerinde, nemli, kayalık alanlardan orman altlarına kadar çeşitli habitatlarda yayılış gösterir. En bilinen cinsleri arasında Saxifraga (Taşkesen), Heuchera (Mercan Çiçeği) ve Astilbe yer alır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Saxifragaceae familyası, çiçekli bitkilerin Saxifragales takımına aittir ve takımın tip familyasıdır. Adı, Latince "saxum" (kaya) ve "frangere" (kırmak) kelimelerinden gelir, bu da familya üyelerinin sıklıkla kaya çatlaklarında yetişme ve hatta zamanla kayaları parçalama eğilimine atıfta bulunur. Bu bitkiler genellikle otsu, çok yıllık bitkilerdir, ancak nadiren çalılık formunda da görülebilirler.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Saxifragales
• Familya (Family): Saxifragaceae (Taşkemirangiller)

Saxifragaceae familyası yaklaşık 30 ila 40 cins ve 500'den fazla tür içermektedir.

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Saxifragaceae familyası üyeleri, dünya genelinde yayılış gösterir, ancak en fazla tür çeşitliliği Kuzey Yarımküre'nin ılıman, alpin ve arktik bölgelerinde yoğunlaşmıştır. Kayalık dağ yamaçları, orman altları, nemli çayırlar ve dere kenarları tipik yaşam alanlarıdır.

Türkiye florası için Saxifragaceae familyası önemli bir yere sahiptir. Ülkemizde özellikle Saxifraga (Taşkesen) cinsi zengin bir tür çeşitliliği sunar ve birçok türü endemiktir. Türkiye'de görülen bazı Saxifragaceae cins ve türleri şunlardır:

• Saxifraga (Taşkesen): Türkiye'de 100'e yakın Saxifraga türü bulunur ve bunların önemli bir kısmı endemiktir (örn. Saxifraga cymbalaria, Saxifraga rotundifolia). Genellikle dağlık bölgelerde, kayalık yamaçlarda, orman altlarında ve nemli gölgelik alanlarda yayılış gösterirler.
• Chrysosplenium (Altın Çimen): Özellikle nemli ve gölgelik alanlarda, dere kenarlarında bulunur (örn. Chrysosplenium alternifolium).

İstanbul'da olmamız itibarıyla, şehrin bazı ormanlık ve nemli bölgelerinde, özellikle kırsal ve tepe kesimlerde, bu familyanın bazı üyelerine doğal olarak rastlamak mümkündür.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Saxifragaceae familyasının üyeleri, çeşitli morfolojik özellikler sergilemekle birlikte, ortak adaptasyonları da bulunur:

• Büyüme Şekli: Çoğunlukla otsu, çok yıllık bitkilerdir, ancak bazı türler tek yıllık olabilir. Boyutları birkaç santimetreden bir metreye kadar değişebilir. Genellikle rozet formunda veya gevşek kümeler halinde büyürler. Bazı türler sürünücü rizomlara sahiptir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar genellikle almaşık (alternate) veya rozet (rosette) dizilişlidir. Yapraklar basit, loblu veya parçalı olabilir. Genellikle tabandan çıkar ve saplıdırlar. Bazı türlerde yaprakların üzerinde kalsiyum karbonat salgılayan özel bezler bulunabilir, bu da onlara kayaların üzerinde yaşama ve kireçli topraklara tolerans gösterme yeteneği verir.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler genellikle küçükten orta boya kadar değişir ve sıklıkla yoğun kümeler (salkım, sipur, yalancı salkım) halinde açarlar. Genellikle çift cinsiyetlidir (hermafrodit) ve radyal simetrilidir (ışınsal simetrili). Çiçek parçaları genellikle 4 veya 5'li katlar halindedir (örn. 4-5 çanak yaprak, 4-5 taç yaprak). Erkek organ (stamen) sayısı genellikle taç yaprak sayısının aynı veya iki katıdır. Yumurtalık genellikle üst durumludur, ancak bazı cinslerde yarı alt veya alt durumlu olabilir.
• Meyve Özelliği: Meyveler genellikle kapsül veya folikül tipindedir. Genellikle iki veya daha fazla karpelden oluşur ve olgunlaştığında açılır.
• Tohum Özelliği: Tohumlar genellikle küçük ve çok sayıdadır.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Saxifragaceae familyası, özellikle Saxifraga cinsiyle, alpin ve kayalık ekosistemlerin temel bileşenlerinden biridir. Bu bitkilerin kayaları 'kırma' yeteneği, toprağın oluşumuna ve diğer bitkilerin yerleşmesine olanak tanır. Biyolojik çeşitliliğimiz açısından çok değerli olan Türkiye'deki endemik Saxifraga türleri, aynı zamanda iklim değişikliği ve habitat tahribatı gibi tehditlere karşı da hassastır. Bu türlerin korunması, dağ ekosistemlerinin sağlığı için kritik öneme sahiptir."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Saxifragaceae üyeleri, dağlık ve alpin bölgelerdeki kayalık yamaçlar, kaya çatlakları, nemli orman altları, sulak çayırlar ve nehir kenarları gibi çeşitli nemli habitatlarda bulunurlar. Bazı türler aşırı soğuk ve rüzgarlı koşullara adapte olmuştur.
• Ekolojik Rolü:
• Pioner Türler: Özellikle Saxifraga türleri, çıplak kaya yüzeylerinde veya yeni oluşmuş topraklarda ilk yerleşen bitkiler (pioner türler) olarak önemli rol oynar, toprağın oluşumuna ve diğer bitkilerin yerleşmesine zemin hazırlarlar.
• Erozyon Kontrolü: Kök sistemleri, özellikle eğimli ve kayalık arazilerde toprağı tutarak erozyonu önlemeye yardımcı olabilir.
• Yaban Hayatı Desteği: Küçük çiçekleri, çeşitli böcekler (arılar, sinekler) için nektar ve polen kaynağı sağlar. Bazı türler, belirli böcek larvaları için konukçu bitki olabilir.
• Biyoçeşitlilik: Zorlu habitatlarda yaşayabilen özel bitki toplulukları oluşturarak yerel ve bölgesel biyoçeşitliliğe katkıda bulunurlar.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Saxifragaceae familyası, insanlarla çeşitli şekillerde etkileşimde bulunmuştur:

• Yenilebilirlik / Zehirlilik: Saxifragaceae familyası içindeki türlerin çoğu genellikle toksik değildir ve bazıları yenilebilir olarak bilinir.
• Yenilebilir Türler: Örneğin, bazı Saxifraga türlerinin yaprakları veya genç sürgünleri belirli yörelerde salata veya sebze olarak tüketilebilir. Ancak, genel olarak bu familyanın üyeleri önemli bir besin kaynağı değildir ve ticari olarak yetiştirilmezler.
• Toksik Türler: Familya içinde bilinen ciddi derecede toksik tür bulunmamaktadır. Ancak, her yabani bitkide olduğu gibi, tür teşhisi yapılmadan ve güvenliğinden emin olunmadan tüketimden kaçınılmalıdır.
• Süs Bitkisi: Familyanın en yaygın kullanım alanı, süs bitkisi olarak yetiştirilmeleridir. Özellikle Heuchera (Mercan Çiçeği), Astilbe, Bergenia ve Saxifraga cinsleri, bahçelerde, kaya bahçelerinde, gölgelik alanlarda ve bordürlerde dekoratif yaprakları ve çiçekleriyle popülerdir. Kolay bakımları ve çeşitli iklimlere adaptasyonları nedeniyle değerlidirler.
• Yeşil Çatılar ve Kaya Bahçeleri: Bazı Saxifraga türleri, dayanıklılıkları ve yayılıcı karakterleri nedeniyle yeşil çatılar ve kaya bahçeleri için uygun bitkilerdir.

5. Koruma Durumu

Saxifragaceae familyası genel olarak IUCN Kırmızı Listesi'nde toplu bir değerlendirmeye sahip değildir. Ancak, familya içindeki bazı türlerin durumu, özellikle dar yayılıma sahip veya endemik olanların, farklılık gösterebilir.

Türkiye'deki birçok endemik Saxifraga türü, habitat kaybı (kentleşme, madencilik, altyapı projeleri), aşırı otlatma, yasa dışı toplama ve iklim değişikliği gibi tehditlerle karşı karşıya kalabilmektedir. Yüksek dağ habitatları genellikle hassas ekosistemler olup, dış etkenlere karşı daha savunmasızdır. Bu türlerin korunması, genetik kaynaklarının sürdürülmesi ve doğal habitatlarının muhafaza edilmesi, Türkiye'nin biyoçeşitliliği açısından büyük önem taşımaktadır.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Saxifragaceae
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Saxifragaceae
• IUCN Kırmızı Liste (Spesifik türler için)
• Wikipedia - Saxifragaceae
• Royal Horticultural Society (RHS) - Saxifragaceae (Bahçe bitkileri olarak)
• https://en.wikipedia.org/wiki/Saxifragaceae#/media/File:Foamflower.jpg