Ypthima asterope (Karagöz / African Ringlet / Common Three-ring)

Bugün, Nymphalidae (Nimfalitler) ailesinin Satyrinae alt familyasına ait, göz benekleriyle tanınan ve kuru, otlak alanların karakteristik kelebeklerinden biri olan Ypthima asterope kelebek türü hakkında güncel bilgilerle detaylı bir inceleme yapacağız. Halk arasında "Karagöz" veya İngilizce'de "African Ringlet" ya da "Common Three-ring" olarak bilinen bu tür, Palearktik biyocoğrafik bölgesinin yanı sıra Afrika ve Asya'nın bazı kuru bölgelerinde yayılış gösterir.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Ypthima asterope, kanat üst yüzeyinde mat koyu kahverengi veya grimsi kahverengi bir zemin rengine sahiptir. Bu koyu zemin üzerinde, ön kanatlarda belirgin, siyah, sarı halkalı ve genellikle beyaz çekirdekli büyük bir apikal (uç) göz beneği bulunur. Arka kanatlarda ise, genellikle iki veya daha fazla küçük, siyah, sarı halkalı göz beneği sıralanır. Bu göz benekleri, türün "üç halkalı" veya "Karagöz" adını almasına neden olur. Kanat kenarları boyunca ince, koyu bir çizgi ve beyazımsı saçaklar mevcuttur.

Kanat alt yüzeyi, üst yüzeye göre daha soluk ve karmaşık desenlere sahiptir. Grimsi beyaz bir zemin üzerinde, çok hassas küçük enine çizgiler bulunur. Ön kanat alt yüzeyinde, üst yüzeydeki apikal göz beneği daha belirgin olabilirken, arka kanat alt yüzeyinde genellikle bir dizi küçük, siyah göz beneği yer alır ve bu benekler bazen halkalıdır. Kanat açıklığı genellikle erkeklerde 30-34 mm, dişilerde ise 32-38 mm civarındadır.

Erkek ve dişi bireyler arasında belirgin bir cinsel dimorfizm yoktur, ancak dişiler genellikle erkeklerden biraz daha iri olabilir.

Taksonomik sınıflandırması şöyledir:

• Âlem (Kingdom): Animalia (Hayvanlar)
• Şube (Phylum): Arthropoda (Eklembacaklılar)
• Sınıf (Class): Insecta (Böcekler)
• Takım (Order): Lepidoptera (Kelebekler ve Güveler)
• Aile (Family): Nymphalidae (Nimfalitler)
• Alt Aile (Subfamily): Satyrinae
• Cins (Genus): Ypthima
• Tür (Species): Ypthima asterope (Klug, 1832)

Coğrafi Dağılım ve Yaşam Alanları

Ypthima asterope, Afrika'nın çoğu kurak bölgesinde, Arabistan'dan Hindistan'a, Afganistan'a ve Türkiye'ye kadar uzanan geniş bir coğrafyada yayılış gösterir. Avrupa'da ise oldukça lokal ve nadir olup, sadece Türkiye'ye yakın bazı Yunan Adaları (Samos, Rodos, Simi) ve Kıbrıs'ta bulunur.

• Türkiye'deki Dağılımı: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin bildirdiğine göre, Türkiye'de daha çok Akdeniz sahil illerinde ve iç kesimlerdeki kurak bölgelerde yayılış gösterir. Antalya, Mersin, Adana, Kahramanmaraş, Hatay, Gaziantep, Şanlıurfa gibi illerde kayıtları bulunmaktadır. Alt türleri arasında Türkiye, Arabistan ve Kuzey tropikal Afrika'da bulunan Ypthima asterope asterope ile Hindistan'daki Ypthima asterope mahratta ve Güney Afrika'daki Ypthima asterope hereroica yer alır.
• Habitat Tercihi: Bu kelebek, özellikle kuru ve az bitki örtüsüne sahip kayalık alanlar, çalılıklar, kuru dere yatakları, bozkırlar ve deniz seviyesine yakın sahil şeritleri gibi açık ve sıcak habitatları tercih eder. Nadiren orman kenarlarında da görülebilir. Larvalarının beslendiği ana konukçu bitkileri arasında çeşitli buğdaygiller (Poaceae) familyasından bitkiler bulunur; özellikle Poa annua (Salkımotu) ve Hyparrhenia hirta (Damsazı) gibi türler bilinmektedir. Yetişkin kelebekler, genellikle çiçeklerden nektar almak yerine nemli topraktan veya taşlar üzerindeki minerallerden beslenmeyi tercih ederler. Ancak bazen bozkır çiçeklerini de ziyaret edebilirler. Deniz seviyesinden 500 metrenin altındaki sahil bölgelerinde daha sık görülür, ancak bazı bölgelerde daha yüksek rakımlara kadar çıkabilir.

2. Yaşam Döngüsü ve Davranışsal Özellikler

Ypthima asterope'nin yaşam döngüsü, yumurta, larva (tırtıl), pupa (krizalit) ve ergin (kelebek) evrelerinden oluşur.

• Yumurta: Dişi kelebekler yumurtalarını genellikle konukçu bitkisi olan buğdaygillerin yapraklarının üzerine veya yakınındaki toprağa tek tek bırakırlar.
• Tırtıl (Larva): Yumurtadan çıkan larvalar, konukçu bitkileri olan çeşitli buğdaygiller türleriyle beslenirler. Tırtıllar genellikle iyi kamufle olmuş, yeşilimsi veya kahverengimsi renkte olup, gece beslenirler. Kışı genellikle tırtıl evresinde kış uykusuna yatarak geçirirler.
• Pupa: Olgunlaşan tırtıllar, pupa (krizalit) evresine geçmek için genellikle toprağın altına veya otların arasına gizlenirler. Krizalit, bulunduğu ortama uyum sağlayan bir renge sahiptir.
• Uçuş Zamanı (Ergin Kelebek): Ypthima asterope, Doğu Akdeniz'de ve Türkiye'de genellikle bir veya birkaç döl verir. Mart ayından Kasım ayına kadar görülebilir. Yaz kuraklığı gelişimi kısıtlayabileceğinden, ilkbaharda (Mart-Haziran) ve sonbaharda (Ekim-Kasım) pik yapabilirler. Afrika ve Arabistan gibi bazı bölgelerde, yağış rejimine bağlı olarak yıl boyunca görülebilirler.

Davranış: Bu kelebekler genellikle alçaktan, yavaş ve zayıf bir uçuşa sahiptirler. Genellikle güneşli alanlarda, taşların üzerinde veya otların arasında dinlenirken görülürler. Rahatsız edildiklerinde kısa mesafeli uçuşlar yapar ve ardından genellikle aynı noktaya geri dönerler. Utangaç ve içine kapanık bir tür olarak bilinir.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Ypthima asterope, Karagöz kelebeği, özellikle Akdeniz kıyılarımızdaki kuru ve taşlık habitatlara özgü bir güzelliktir. Kanatlarındaki belirgin göz benekleri, onu benzer türlerden kolayca ayırt etmemizi sağlar. Bu türün varlığı, söz konusu kurak ekosistemlerin biyolojik çeşitliliğinin bir göstergesidir. Avrupa'da çok lokal bir dağılıma sahip olması, Türkiye'deki popülasyonlarının korunmasını daha da önemli kılmaktadır. Habitat tahribatı, özellikle turistik yapılaşma ve tarım faaliyetleri, bu türün yaşam alanları üzerinde ciddi tehditler oluşturabilir. Karagöz kelebeğinin geleceği, bu hassas habitatların korunmasına bağlıdır."

3. Ekolojik Rolü ve Koruma Durumu

Ypthima asterope, ekosistemlerde belirli roller üstlenir ve küresel ölçekte koruma durumu açısından değerlendirilmiştir:

• Ekolojik Rol: Larvaları, konukçu bitkileri olan buğdaygiller türleriyle beslenerek otlak ve bozkır ekosistemlerindeki bitki büyümesine ve besin döngüsüne katkıda bulunurlar. Ergin kelebekler, nadiren çiçeklerden nektar alsalar da, besin zincirinde kuşlar ve diğer böcekçil hayvanlar için bir besin kaynağı oluştururlar.
• Koruma Durumu: Küresel ölçekte, IUCN Kırmızı Listesi'nde özel bir genel değerlendirmesi bulunmamaktadır. Ancak, Avrupa'daki dağılımının çok sınırlı olması (sadece birkaç Yunan adası ve Kıbrıs) nedeniyle, Avrupa popülasyonları "Tehlike Altında" veya "Bölgesel Olarak Tükenmiş" gibi daha yüksek risk kategorilerinde değerlendirilmektedir. Bu, özellikle Avrupa'daki yaşam alanlarının aşırı yapılaşma ve turistik gelişim gibi tehditlere maruz kalmasından kaynaklanmaktadır. Türkiye'deki durumu "Asgari Endişe" olarak belirtilse de, özellikle Akdeniz kıyılarındaki yerel popülasyonlar, habitat kaybı ve parçalanması nedeniyle risk altında olabilir.
• Potansiyel Tehditler:
• Habitat Kaybı ve Değişimi: Kuru otlakların ve çalılık alanların tarım arazisine, konut alanlarına veya turistik tesislere dönüştürülmesi, türün yaşam alanlarını yok edebilir.
• Aşırı Otlatma: Konukçu bitkisi olan buğdaygillerin aşırı otlatma nedeniyle azalması, tırtılların besin kaynaklarını kısıtlayabilir.
• İklim Değişikliği: Kuru habitatları tercih etmesi nedeniyle, iklim değişikliğinin neden olduğu aşırı kuraklık ve sıcaklık artışları, yaşam döngüsünü ve popülasyonlarını olumsuz etkileyebilir.

Ypthima asterope, özellikle Avrupa'daki sınırlı dağılımı ve habitat bağımlılığı nedeniyle yerel düzeyde korunması gereken bir türdür. Türkiye'deki popülasyonlarının izlenmesi ve yaşam alanlarının (kuru otlaklar, çalılıklar, dere yatakları) korunması, türün geleceği için kritik öneme sahiptir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• TRAKEL kelebek fotoğrafları, kelebek türleri, kelebekler hakkında detaylı Türkçe bilgi - Karagöz (Ypthima asterope)
• Wikipedia - Ypthima asterope
• euroButterflies - Ypthima asterope | African Ringlet
• Pyrgus.de - European Lepidoptera and their ecology: Ypthima asterope
• ResearchGate - Ypthima asterope (Klug, 1832) (Lepidoptera: Nymphalidae, Satyrinae): Its biogeography, lifecycle, ecology and present status in Cyprus, with additional notes from Rhodes and the eastern Mediterranean
• JungleDragon - African ringlet (Ypthima asterope)