Psathyrellaceae

Psathyrellaceae, Agaricales takımına bağlı, çoğu ince yapılı, kısa ömürlü ve lamelli mantarlardan oluşan bir ailedir. Ailenin karakteristik özelliklerinden biri, birçok türde görülen “deliquescence” yani şapkanın olgunlaşırken mürekkep benzeri siyah bir sıvıya erimesidir. Bu nedenle tarih boyunca “mürekkep mantarları” olarak bilinen grupların önemli bölümü bu aileye taşınmıştır. Organik madde açısından zengin habitatlarda yaygın olup saprofit bir yaşam biçimi sergilerler. Türler genellikle küçük–orta boy, ince yapılı ve hızlı bozulan meyve gövdelerine sahiptir.

Morfolojik Tanım

Ailenin morfolojisi büyük çeşitlilik gösterir; ancak genel eğilim, ince ve narin şapka yapılarıdır. Şapkalar gençken konik veya çan biçimli olup büyüdükçe yayvanlaşabilir. Birçok türde yüzeyde mika benzeri parıltılar, granüller ya da ince pulcuklar bulunur. Lameller sık, ince ve başlangıçta açık renkli olup spor olgunlaşmasıyla koyu kahverengi-siyaha döner. Saplar çoğunlukla içi boş, ince, kırılgan ve halkasızdır. Spor basımı çoğunlukla koyu kahverengi-siyah renktedir. Mikroskobik olarak eliptik ila badem biçimli sporlar, sisterna tabakası belirgin bazidyum yapıları ve çoğu türde sistidların önemli taksonomik ayırt ediciliği bulunur.

Ekoloji ve Yaşam Döngüsü

Psathyrellaceae üyelerinin büyük çoğunluğu saprofittir ve çürümekte olan odun, organik atık, humuslu toprak, kompost ve gübre üzerinde gelişir. Bazı türler çim alanlarda, parklarda ve antropojenik ortamların organik atık birikimlerinde yoğun şekilde meyve verir. Yaşam döngüsü kısa olup meyve gövdeleri genellikle bir–iki gün içinde bozulur. Deliquescent türlerde olgunlaşma sonrası lameller hızla eriyip sıvılaşarak sporları yayar. Çoğu türün meyve verme dönemi ilkbahar–sonbahar arasındadır; nemli iklim dönemlerinde ani ve yoğun görünüm sıklıkla gözlenir.

Davranış

Aile üyeleri hızlı çürüyen meyve gövdeleri ile bilinir. Deliquescence davranışı özellikle Coprinopsis ve Coprinellus gibi cinslerde belirgindir. Türlerin çoğu ışığa duyarlı büyüme stratejileri sergiler; bazıları düşük ışıkta bile hızla şapka açılımı gösterir. Ekolojik koşullar uygun olduğunda çok kısa sürede çok sayıda birey çıkarıp ardından hızla ayrışmaları “patlama ve yok olma” tarzı bir davranışla tanımlanabilir. Bazı türler şehir içi alanlarda bile bolca yetişerek insan faaliyetleriyle uyumlu bir yaşam biçimi oluşturmuştur.

Coğrafi Dağılım

Psathyrellaceae dünya çapında geniş bir dağılışa sahiptir. Ilıman kuşak başta olmak üzere tropikal ve subtropikal bölgelerde de yaygındır. Kentsel peyzajlar, parklar, yol kenarları, kompost alanları gibi insan etkisinin yoğun olduğu yerlerde sıklıkla görülür. Türkiye’de Coprinellus micaceus, Coprinopsis atramentaria, Parasola plicatilis, Psathyrella candolleana gibi çok sayıda temsilci kaydedilmiştir; humusça zengin alanlarda yüksek çeşitliliğe sahiptir.

Taksonomi

Alem: Fungi

Şube: Basidiomycota

Sınıf: Agaricomycetes

Alt sınıf: Agaricomycetidae

Takım: Agaricales

Aile: Psathyrellaceae

Aile içindeki önemli cinsler:

Coprinellus

Coprinopsis

Parasola

Psathyrella

Homophron

Lacrymaria

Tulosesus

(Coprinus cinsi büyük ölçüde yeniden düzenlenmiş olup yalnızca birkaç tür Agaricaceae içinde kalmıştır; geri kalanlar Psathyrellaceae içinde farklı cinslere ayrılmıştır.)

Korunma Durumu

Aile düzeyinde bir tehdit bulunmamaktadır. Ancak kısa ömürlü yapılar nedeniyle türlerin tespiti zordur ve birçok tür hâlâ tanımlama aşamasındadır. Habitat tahribatı, özellikle çürük odun kaynaklarının azalması yerel popülasyonları etkileyebilir. IUCN tarafından aile genelinde kapsamlı bir değerlendirme yapılmamıştır.

İnsan ile İlişkisi

Bazı türler geçmişte gıda olarak kullanılmış olsa da günümüzde çoğu yenilmez veya potansiyel olarak zararlı kabul edilir. Özellikle Coprinopsis atramentaria gibi bazı türler alkol ile birlikte tüketildiğinde disülfiram benzeri reaksiyonlara neden olabilir. Ekosistemde organik madde ayrışmasını hızlandırarak toprak sağlığına önemli katkı sağlarlar ve kompost süreçlerinde doğal ayrıştırıcılar olarak rol alırlar.

Benzer Türler ile Karşılaştırma

Psathyrellaceae üyeleri sıklıkla Agaricaceae veya Bolbitiaceae türleriyle karıştırılır. Ancak koyu spor basımı, ince lameller ve kısa ömürlü meyve gövdeleri ayırt edici özelliklerdir. Deliquescent türler özellikle eski Coprinus kompleksine dahil gruplarla ilişkilendirilir; Parasola türleri ise deliquescent olmayan yapılarıyla ayırt edilir.

Kültürel ve Tarihsel Notlar

Tarihsel olarak “mürekkep mantarları” Orta Çağ’da zaman zaman mürekkep yapımında kullanılmıştır; deliquescent sıvının siyahlığı buna temel oluşturur. Ayrıca bu grup, mantarların hızlı büyüme ve ayrışma dinamiklerini inceleyen mikolojik araştırmalarda uzun yıllardır model organizma niteliğindedir.

Kaynakça

MycoBank

Index Fungorum

Kirk et al. – Dictionary of the Fungi

Redhead, Vilgalys & Moncalvo – Coprinus filogenetik revizyon çalışmaları

GBIF veri kayıtları

Türkiye Mantarları literatürü ve bölgesel funga kayıtları

https://en.wikipedia.org/wiki/Psathyrellaceae#/media/File:Lacrymaria_lacrymabunda_(Bull.)_Pat_173183_crop.jpg