Melitaea trivia (Güzel İparhan / Lesser Spotted Fritillary)

Bugün, Nymphalidae (Nimfalitler) ailesinin Nymphalinae alt familyasına ait, turuncu ve siyah desenleriyle dikkat çeken Melitaea trivia kelebek türü hakkında güncel bilgilerle detaylı bir inceleme yapacağız. Halk arasında "Güzel İparhan" veya İngilizce'de "Lesser Spotted Fritillary" olarak bilinen bu tür, Palearktik biyocoğrafik bölgesinde, özellikle Orta ve Doğu Avrupa, Türkiye, Batı Sibirya ve Orta Asya'da yayılış gösterir.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Melitaea trivia, kanat üst yüzeyinde parlak turuncu-kırmızımsı bir zemin rengine sahiptir ve bu zemin üzerinde belirgin, siyah lekeler ve ağsı desenler bulunur. Ön kanatların dış kenarı boyunca genellikle siyah, bağlı hilaller şeklinde bir bant yer alır. Arka kanatların dış kenarında da benzer siyah desenler ve benekler sıralanır. Kanat damarları belirgin değildir. Erkeklerin temel rengi biraz daha parlak ve canlıyken, dişilerde üst tarafı daha fazla siyah lekelidir ve renkleri biraz daha soluk olabilir.

Kanat alt yüzeyi, üst yüzeye göre daha soluk renklidir. Ön kanatların alt yüzeyi turuncu-kırmızımsı olup siyah lekelerle süslüdür. Arka kanatların alt yüzeyi ise daha karmaşık ve açık renkte, sarımsı beyaz ve turuncu lekelerin birleşimiyle oluşmuş, koyu çizgili bir yapıya sahiptir. Kanat açıklığı genellikle 30-40 mm civarındadır.

Melitaea trivia, özellikle Melitaea didyma (Benekli İparhan) ile benzerlik gösterir, ancak genellikle M. didyma'dan daha küçük boyutu ve kanat üst yüzündeki siyah dış kenar bandının bağlı hilaller şeklinde olmasıyla ayırt edilebilir.

Taksonomik sınıflandırması şöyledir:

• Âlem (Kingdom): Animalia (Hayvanlar)
• Şube (Phylum): Arthropoda (Eklembacaklılar)
• Sınıf (Class): Insecta (Böcekler)
• Takım (Order): Lepidoptera (Kelebekler ve Güveler)
• Aile (Family): Nymphalidae (Nimfalitler)
• Alt Aile (Subfamily): Nymphalinae
• Cins (Genus): Melitaea
• Tür (Species): Melitaea trivia (Denis & Schiffermüller, 1775)

Coğrafi Dağılım ve Yaşam Alanları

Melitaea trivia, Orta ve Doğu Avrupa (Avusturya, Balkanlar, Romanya), Türkiye, Kafkasya, Batı Sibirya, Altaylar, Kuzeybatı Çin, Moğolistan, Orta Asya, Afganistan, Pakistan ve Kuzeybatı Hindistan'da dağılış gösterir. Türün tip lokalitesi Viyana, Avusturya'dır.

• Türkiye'deki Dağılımı: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin bildirdiğine göre, Türkiye'nin geniş bir coğrafyasında yayılış gösteren bir türdür. Özellikle İç Anadolu, Doğu Anadolu, Akdeniz'in iç kesimleri ve Karadeniz'in iç kısımlarında kayıtlara rastlanır. Antalya, Bursa, Erzurum, Kayseri, Sivas, Gaziantep, Kars, Mersin gibi birçok ilde gözlemlenmiştir.
• Habitat Tercihi: Bu kelebek, özellikle kuru ve bitki örtüsü az olan sıcak, açık yamaçlar, vadi yamaçları, taşlık ve kayalık alanlar, bozkırlar ve orman açıklıkları gibi habitatları tercih eder. Deniz seviyesinden 1700-3500 metreye kadar olan yüksekliklerde bulunabilir. Larvalarının beslendiği ana konukçu bitkisi Sığırkuyruğu (Verbascum) türleridir. Yetişkin kelebekler, nektar toplamak için çeşitli otsu çiçekleri (özellikle Devedikeni (Cirsium ve Carduus) türleri, Peygamber Çiçeği (Centaurea) türleri ve diğer Papatyagiller (Asteraceae) familyasından bitkileri) ziyaret ederler. Geceleri genellikle devedikeni gibi uzun otların üzerinde tünemek için tüneme alanları seçerler.

2. Yaşam Döngüsü ve Davranışsal Özellikler

Melitaea trivia'nın yaşam döngüsü, yumurta, larva (tırtıl), pupa (krizalit) ve ergin (kelebek) evrelerinden oluşur.

• Yumurta: Dişi kelebekler yumurtalarını genellikle konukçu bitkisi olan **Sığırkuyruğu (Verbascum) yapraklarının altına veya üzerine bırakırlar.
• Tırtıl (Larva): Yumurtadan çıkan larvalar, konukçu bitkileri olan Sığırkuyruğu türleriyle beslenirler. Tırtıllar genellikle ikinci tüy dökümünden sonra, konukçu bitkisinin altındaki yerde kışı geçirerek kış uykusuna yatarlar.
• Pupa: Olgunlaşan tırtıllar, pupa (krizalit) evresine geçerler. Pupa evresi muhtemelen kısa sürer.
• Uçuş Zamanı (Ergin Kelebek): Melitaea trivia genellikle yükselti ve coğrafyaya bağlı olarak yılda iki döl verir. Ergin kelebekler Nisan ve Ağustos ayları arasında uçarlar. Genellikle Mayıs ayının ikinci yarısında ortaya çıkarlar ve Mayıs sonu, Haziran başında zirveye ulaşırlar.

Davranış: Bu kelebekler hızlı ve çevik bir uçuşa sahiptirler. Genellikle güneşli ve açık alanlarda, otsu bitkilerin ve çiçeklerin üzerinde nektar toplarken veya uçarken görülürler. Her iki cinsiyet de nektar için çok çeşitli otsu çiçekleri ziyaret eder.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Melitaea trivia, Güzel İparhan, turuncu ve siyah desenleriyle göz alıcı bir kelebektir. Özellikle kuru ve bozkır benzeri habitatlara olan bağımlılığı, onu belirli ekosistemlerin bir göstergesi yapar. Sığırkuyruğu gibi yaygın bir konukçu bitkisi kullanması, türün genel popülasyonlarının nispeten stabil kalmasına yardımcı olur. Ancak, habitat tahribatı, özellikle tarımsal faaliyetlerin genişlemesi ve otlakların aşırı kullanımı, bu hassas habitatlar üzerinde baskı oluşturabilir. Bu kelebeğin varlığı, Türkiye'nin kuru ekosistemlerinin biyolojik çeşitliliğini yansıtmaktadır ve bu alanların korunması önemlidir."

3. Ekolojik Rolü ve Koruma Durumu

Melitaea trivia, ekosistemlerde belirli roller üstlenir ve küresel ölçekte koruma durumu açısından değerlendirilmiştir:

• Ekolojik Rol: Larvaları, konukçu bitkileri olan Sığırkuyruğu türleriyle beslenerek otlak ve bozkır ekosistemlerindeki bitki büyümesine ve besin döngüsüne katkıda bulunurlar. Ergin kelebekler, çeşitli çiçeklerden nektar alarak önemli tozlaşma hizmetleri sunarlar. Aynı zamanda, besin zincirinde kuşlar ve diğer böcekçil hayvanlar için bir besin kaynağı oluştururlar.
• Koruma Durumu: Küresel ölçekte, IUCN Kırmızı Listesi'nde "Asgari Endişe (Least Concern - LC)" statüsünde değerlendirilmektedir (2023 değerlendirmesine göre). Bu, popülasyonlarının genel olarak stabil olduğu ve yakın bir küresel tehdit altında olmadığı anlamına gelir. Avrupa ve AB-27 bölgesinde de "Asgari Endişe" olarak listelenmiştir. Popülasyon trendi genel olarak stabil olarak belirtilmektedir. Herhangi bir uluslararası yasal mevzuat veya ticaret kontrolüne tabi değildir.
• Potansiyel Tehditler:
• Habitat Kaybı ve Değişimi: Kuru otlakların, bozkırların ve açık yamaçların tarım arazisine, konut alanlarına veya altyapı projelerine dönüştürülmesi, türün yaşam alanlarını ve konukçu bitkilerini olumsuz etkileyebilir.
• Aşırı Otlatma: Konukçu bitkisi olan sığırkuyruğu gibi bitkilerin aşırı otlatma nedeniyle azalması, tırtılların besin kaynaklarını kısıtlayabilir.
• Pestisit Kullanımı: Tarım alanları ve çevresinde kullanılan pestisitler, hem larvaları hem de yetişkin kelebekleri olumsuz etkileyebilir.
• İklim Değişikliği: Kuru ve sıcak habitatları tercih etse de, iklim değişikliğinin neden olduğu aşırı kuraklık veya değişen yağış rejimleri, yerel popülasyonlar üzerinde olumsuz etki yaratabilir.

Melitaea trivia genel olarak yaygın ve stabil bir tür olsa da, özellikle yerel popülasyonlar için habitatlarının kalitesinin korunması ve konukçu bitkileri olan sığırkuyruğu türlerinin bulunduğu alanların sürdürülmesi önemlidir. Kırsal peyzajdaki doğal otlaklar ve çiçekli alanlar, bu türün geleceği için kritik öneme sahiptir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• AdaMerOs Kelebek Gözlemcileri Topluluğu - Güzel İparhan / Lesser Spotted Fritillary (Melitaea trivia)
• TRAKEL kelebek fotoğrafları, kelebek türleri, kelebekler hakkında detaylı Türkçe bilgi - Güzel İparhan / Lesser Spotted Fritillary / Melitaea trivia
• Wikipedia - Melitaea trivia
• euroButterflies - Melitaea trivia | Lesser Spotted Fritillary
• Pyrgus.de - European Lepidoptera and their ecology: Melitaea trivia
• IUCN Red List - Melitaea trivia
• Moths and Butterflies of Europe and North Africa - Melitaea trivia