Melitaea phoebe (Benekli Büyük İparhan / Knapweed Fritillary)

Bugün, Nymphalidae (Nimfalitler) ailesinin Nymphalinae alt familyasına ait, turuncu ve siyah desenleriyle dikkat çeken Melitaea phoebe kelebek türü hakkında güncel bilgilerle detaylı bir inceleme yapacağız. Halk arasında "Benekli Büyük İparhan" veya İngilizce'de "Knapweed Fritillary" olarak bilinen bu tür, Palearktik biyocoğrafik bölgesinde (Orta ve Güney Avrupa, Kuzey Afrika, Batı Asya ve Orta Asya) geniş bir yayılıma sahiptir.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Melitaea phoebe, kanat üst yüzeyinde parlak turuncu-kahverengi bir zemin rengine sahiptir ve bu zemin üzerinde belirgin, kalın siyah lekeler ve ağsı desenler bulunur. Ön kanatların apeks (kanat ucu) bölgesindeki siyah lekeler genellikle daha büyüktür. Arka kanatlarda da benzer siyah desenler ve benekler sıralanır. Kanat damarları belirgin değildir. Melitaea trivia ile karıştırılabilir, ancak M. phoebe genellikle daha büyük ve arka kanatların üst kısmında siyah noktaların olmaması (veya çok silik olması) ile ayırt edilir. Dişiler erkeklere göre biraz daha büyük ve kanat desenleri daha soluk olabilir.

Kanat alt yüzeyi, üst yüzeye göre daha soluk renklidir. Arka kanatların alt yüzeyi, sarımsı beyaz ve turuncu lekelerin birleşimiyle oluşmuş, koyu çizgili, karmaşık bir yapıya sahiptir. Kanat açıklığı genellikle 35-50 mm civarındadır.

Taksonomik sınıflandırması şöyledir:

• Âlem (Kingdom): Animalia (Hayvanlar)
• Şube (Phylum): Arthropoda (Eklembacaklılar)
• Sınıf (Class): Insecta (Böcekler)
• Takım (Order): Lepidoptera (Kelebekler ve Güveler)
• Aile (Family): Nymphalidae (Nimfalitler)
• Alt Aile (Subfamily): Nymphalinae
• Cins (Genus): Melitaea
• Tür (Species): Melitaea phoebe (Denis & Schiffermüller, 1775)

Coğrafi Dağılım ve Yaşam Alanları

Melitaea phoebe, Avrupa'nın büyük bir kısmında (İngiltere ve İskandinavya hariç), Kuzey Afrika'dan Türkiye'ye, Sibirya'ya, Orta Asya'ya ve Kuzey Çin'e kadar uzanan geniş bir coğrafyada yayılış gösterir.

• Türkiye'deki Dağılımı: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin bildirdiğine göre, Türkiye'nin hemen her bölgesinde yayılış gösteren, oldukça yaygın bir türdür. Özellikle kuru otlaklar, bozkırlar, yamaçlar ve orman açıklıklarında bulunabilir. Adana, Adıyaman, Ankara, Antalya, Erzurum, Gaziantep, Hatay, İzmir, Kayseri, Kars, Konya, Mersin, Sivas gibi birçok ilde kaydı bulunmaktadır.
• Habitat Tercihi: Bu kelebek, özellikle sıcak ve geniş otlaklar, çalılıklar, bozkır benzeri yamaçlar, kuru çayırlar, yol kenarları ve taşlık alanlar gibi açık ve güneşli habitatları tercih eder. Deniz seviyesinden 2000 metreye kadar olan yüksekliklerde görülebilir. Larvalarının beslendiği ana konukçu bitkileri arasında Peygamber Çiçeği (Centaurea türleri, özellikle Centaurea scabiosa), Devedikeni (Cirsium türleri) ve Sinirli Ot (Plantago) türleri bulunur. Yetişkin kelebekler, nektar toplamak için çeşitli çiçekleri (özellikle Devedikeni, Peygamber Çiçeği, Kekik (Thymus) ve Mercanköşk (Origanum majorana) türlerini) ziyaret ederler.

2. Yaşam Döngüsü ve Davranışsal Özellikler

Melitaea phoebe'nin yaşam döngüsü, yumurta, larva (tırtıl), pupa (krizalit) ve ergin (kelebek) evrelerinden oluşur.

• Yumurta: Dişi kelebekler yumurtalarını genellikle konukçu bitkisi olan Peygamber Çiçeği veya Devedikeni yapraklarının altına bırakırlar.
• Tırtıl (Larva): Yumurtadan çıkan larvalar, konukçu bitkileriyle beslenirler. Tırtıllar genellikle koyu renkli olup, üzerinde açık renkli dikenli çıkıntılar bulunur. Temmuz-Mart ayları arasında yaşarlar ve tırtıl olarak kış uykusuna yatarlar.
• Pupa: Olgunlaşan tırtıllar, pupa (krizalit) evresine geçmek için genellikle konukçu bitkisinin yakınında pupa olurlar. Pupa evresi yaklaşık 2-3 hafta sürer.
• Uçuş Zamanı (Ergin Kelebek): Melitaea phoebe genellikle yükselti ve coğrafyaya bağlı olarak yılda bir veya iki döl verir.
• İlk döl: Nisan ortasından Haziran ayına kadar uçar.
• İkinci döl: Temmuz ve Eylül ayları arasında görülür.

Davranış: Bu kelebekler hızlı ve çevik bir uçuşa sahiptirler. Genellikle güneşli ve açık alanlarda, otsu bitkilerin ve çiçeklerin üzerinde nektar toplarken veya uçarken görülürler. Erkekler bölgeci davranışlar sergileyebilir, hava gösterileri yaparak rakiplerini kovalayabilir ve dişileri çekebilirler. Kuru havalarda geceleri dikenli bitkilerin kuru çiçek başları üzerinde tünerler, ancak yağmur tehdit ettiğinde otların derinliklerine saklanırlar.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Melitaea phoebe, Benekli Büyük İparhan, Türkiye'nin zengin kelebek faunasının göz alıcı örneklerinden biridir. Geniş yayılış alanı ve çeşitli bozkır bitkilerini konukçu olarak kullanması, türün adaptasyon yeteneğinin bir göstergesidir. Özellikle Peygamber Çiçeği ve Devedikeni gibi bitkilerin bulunduğu kuru otlaklar ve stepler, bu kelebek için hayati önem taşır. Tarım faaliyetleri, habitat parçalanması ve aşırı otlatma gibi faktörler, yerel popülasyonları üzerinde baskı yaratabilir. Bu kelebeğin varlığı, sağlıklı ve korunmuş bozkır ekosistemlerinin önemli bir göstergesidir ve bu habitatların korunması, biyoçeşitliliğimiz için büyük önem arz etmektedir."

3. Ekolojik Rolü ve Koruma Durumu

Melitaea phoebe, ekosistemlerde belirli roller üstlenir ve küresel ölçekte koruma durumu açısından değerlendirilmiştir:

• Ekolojik Rol: Larvaları, konukçu bitkileri olan Peygamber Çiçeği, Devedikeni ve Sinirli Ot türleriyle beslenerek otlak ve bozkır ekosistemlerindeki bitki büyümesine ve besin döngüsüne katkıda bulunurlar. Ergin kelebekler, çeşitli çiçeklerden nektar alarak önemli tozlaşma hizmetleri sunarlar. Aynı zamanda, besin zincirinde kuşlar ve diğer böcekçil hayvanlar için bir besin kaynağı oluştururlar.
• Koruma Durumu: Küresel ölçekte, IUCN Kırmızı Listesi'nde "Asgari Endişe (Least Concern - LC)" statüsünde değerlendirilmektedir. Bu, popülasyonlarının genel olarak stabil olduğu ve yakın bir küresel tehdit altında olmadığı anlamına gelir. Avrupa ve Akdeniz düzeyinde de "Asgari Endişe" olarak listelenmiştir. Ancak, Almanya gibi bazı Kuzey Avrupa ülkelerinde habitat kaybı nedeniyle "Tehlike Altında" olarak değerlendirilmekte ve hızla azalmaktadır. Ana nedenler arasında tarım (özellikle bağcılık), aşırı yapılaşma ve ormanlaşma yer alır. Türkiye'deki popülasyonları genel olarak yaygın ve sağlıklıdır.
• Potansiyel Tehditler:
• Habitat Kaybı ve Değişimi: Kuru otlakların ve bozkırların tarım arazisine dönüştürülmesi, kentleşme, madencilik faaliyetleri ve yol yapımı gibi faaliyetler, türün yaşam alanlarını ve konukçu bitkilerini olumsuz etkileyebilir.
• Aşırı Otlatma: Konukçu bitkileri olan bitkilerin aşırı otlatma nedeniyle azalması, tırtılların besin kaynaklarını kısıtlayabilir.
• Pestisit Kullanımı: Tarım alanları ve çevresinde kullanılan pestisitler, hem larvaları hem de yetişkin kelebekleri olumsuz etkileyebilir.
• İklim Değişikliği: Kuru ve sıcak habitatları tercih etse de, iklim değişikliğinin neden olduğu aşırı kuraklık veya değişen yağış rejimleri, yerel popülasyonlar üzerinde olumsuz etki yaratabilir.

Melitaea phoebe genel olarak yaygın ve stabil bir tür olsa da, özellikle yerel popülasyonlar için habitatlarının kalitesinin korunması ve konukçu bitkileri olan Peygamber Çiçeği, Devedikeni ve Sinirli Ot gibi türlerin bulunduğu alanların sürdürülmesi önemlidir. Kırsal peyzajdaki doğal otlaklar ve çiçekli alanlar, bu türün geleceği için kritik öneme sahiptir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• AdaMerOs Kelebek Gözlemcileri Topluluğu - Benekli Büyük İparhan / Knapweed Fritillary (Melitaea phoebe)
• TRAKEL kelebek fotoğrafları, kelebek türleri, kelebekler hakkında detaylı Türkçe bilgi - Benekli Büyük İparhan / Knapweed Fritillary / Melitaea phoebe
• Wikipedia - Melitaea phoebe
• Pyrgus.de - European Lepidoptera and their ecology: Melitaea phoebe
• IUCN Red List - Melitaea phoebe (EUNIS üzerinden bilgi)
• Butterflies of Croatia - Melitaea phoebe
• ResearchGate - Different host plant utilization ability of two closely related Melitaea species (Lepidoptera: Nymphalidae)
• The Irish Naturalist - Knapweed Fritillary (Melitaea phoebe)