Libythea celtis (Çitlembik Kelebeği / Nettle-tree Butterfly / European Beak)

Bugün, Nymphalidae (Nimfalitler) ailesinin Libytheinae alt familyasına ait, kendine özgü "burunlu" görünümü ve ağaç üzerinde mükemmel kamuflaj yeteneğiyle dikkat çeken Libythea celtis kelebek türü hakkında güncel bilgilerle detaylı bir inceleme yapacağız. Halk arasında "Çitlembik Kelebeği", "Pinokyo Kelebeği" veya İngilizce'de "Nettle-tree Butterfly" ya da "European Beak" olarak bilinen bu tür, Palearktik bölgenin geniş bir coğrafyasına yayılmıştır ve göçmen özelliklere sahiptir.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Libythea celtis, diğer kelebek türlerinden kolayca ayırt edilmesini sağlayan belirgin bir özelliğe sahiptir: başının ön kısmında ileri doğru uzanan çok uzun palpleri (dudak duyargaları). Bu uzantılar, ona adeta bir "burun" veya "gaga" görünümü verir. Kanat üst yüzeyi, koyu kahverengi veya siyahımsı bir zemin üzerinde turuncumsu kahverengi veya kırmızımsı-turuncu büyük lekeler ve bantlarla desenlidir. Ön kanatların dış kenarında genellikle küçük, beyaz bir nokta bulunur.

Kanat alt yüzeyi ise mükemmel bir kamuflaj sağlar. Arka kanatların alt yüzeyi, kuru yaprağı taklit eden gri, kahverengi ve koyu tonlarda damarlı bir desene sahiptir. Bu sayede kelebek, kanatlarını kapalı tutarak ağaç gövdeleri veya kuru yaprakların arasına konduğunda adeta görünmez hale gelir. Kanat açıklığı genellikle 40-50 mm civarındadır.

Erkek ve dişi bireyler arasında belirgin bir cinsel dimorfizm yoktur.

Taksonomik sınıflandırması şöyledir:

• Âlem (Kingdom): Animalia (Hayvanlar)
• Şube (Phylum): Arthropoda (Eklembacaklılar)
• Sınıf (Class): Insecta (Böcekler)
• Takım (Order): Lepidoptera (Kelebekler ve Güveler)
• Aile (Family): Nymphalidae (Nimfalitler)
• Alt Aile (Subfamily): Libytheinae
• Cins (Genus): Libythea
• Tür (Species): Libythea celtis (Laicharting, 1782)

Coğrafi Dağılım ve Yaşam Alanları

Libythea celtis, Güney Avrupa'dan (İber Yarımadası, Fransa, İtalya, Balkanlar), Kuzey Afrika'ya (Cezayir, Tunus), Türkiye'ye, Orta Doğu'ya (İran, Irak), Kafkasya'ya, Orta Asya'ya, Hindistan'a, Çin'e ve Japonya'ya kadar uzanan çok geniş bir Palearktik dağılıma sahiptir. Bu tür, özellikle göçmen özellikleriyle bilinir ve sıcak yaz aylarında serinlemek için yüksek rakımlara göç edebilir.

• Türkiye'deki Dağılımı: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin bildirdiğine göre, Türkiye'nin tüm bölgelerinde yayılış gösterir. Özellikle çitlembik ağaçlarının bulunduğu orman açıklıkları, açık yamaçlar, taşlık ve kayalık alanlarda bulunur. Bazı yıllar popülasyonları çok yoğun olabilirken, bazı yıllar daha seyrek görülebilirler. Doğu Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu'da düzenli olarak görülürken, iç ve batı bölgelerde de yaygındır.
• Habitat Tercihi: Bu kelebek, özellikle orman açıklıkları, çalılıklar, kuru ve güneşli yamaçlar, meyve bahçeleri, şehir parkları ve çitlembik ağaçlarının bulunduğu tüm alanları tercih eder. Sıklıkla ağaç gövdelerinde veya kuru dallar üzerinde, kanatları kapalı bir şekilde dinlenirken görülürler. Larvalarının beslendiği ana konukçu bitkisi Çitlembik (Celtis) ağacı türleridir, özellikle Celtis australis (Adi Çitlembik) ve Celtis glabrata (Tüylü Çitlembik). Deniz seviyesinden 2000 metreye kadar olan yüksekliklerde görülebilir. Yetişkin kelebekler, genellikle çiçekleri ziyaret etmek yerine ağaç özsuyu, çürüyen meyveler veya nemli topraktan mineral almayı tercih ederler.

2. Yaşam Döngüsü ve Davranışsal Özellikler

Libythea celtis'in yaşam döngüsü, yumurta, larva (tırtıl), pupa (krizalit) ve ergin (kelebek) evrelerinden oluşur.

• Yumurta: Dişi kelebekler yumurtalarını genellikle konukçu bitkisi olan çitlembik (Celtis) ağaçlarının genç yapraklarına veya tomurcuklarına bırakırlar. Yumurtalar genellikle yeşilimsi veya sarımsı renkte olup, oval şekillidir.
• Tırtıl (Larva): Yumurtadan çıkan larvalar, konukçu bitkileri olan çitlembik ağaçlarının yaprakları ve genç sürgünleriyle beslenirler. Tırtıllar genellikle yeşil renkte olup, iyi kamufle olmuşlardır. Genç tırtıllar yaprağın alt yüzeyinde beslenirken, daha yaşlı tırtıllar hem üst hem de alt yüzeyde bulunabilirler. Tırtıllar olgunlaştıklarında, pupa evresine geçmek için genellikle yaprağın üzerine veya bir dala asılırlar.
• Pupa: Olgunlaşan tırtıllar, pupa (krizalit) evresine geçerler. Pupa genellikle yeşil veya kahverengimsi olup, bir yaprak veya dal parçasına benzer, bu da ona ek bir kamuflaj sağlar. Pupa evresi yaklaşık 2-3 hafta sürer.
• Uçuş Zamanı (Ergin Kelebek): Libythea celtis genellikle yılda tek bir döl verir, ancak Akdeniz iklimine sahip sıcak bölgelerde kısmi bir ikinci döl de görülebilir. Ergin kelebekler, kışı genellikle ergin halde ağaç kovuklarında veya kayalık çatlaklarda geçirirler. Kış uykusundan uyandıkları Mart-Nisan aylarında görülmeye başlarlar. Ardından yeni nesil erginler genellikle Haziran'dan Eylül'e kadar yoğun olarak uçarlar. Özellikle sıcak yaz aylarında, serinlemek için yüksek rakımlı yerlere göç ettikleri gözlemlenebilir.

Davranış: Bu kelebekler, hızlı ve düzensiz bir uçuşa sahiptir. Özellikle ağaçların etrafında uçarken veya çitlembik ağacının yakınında görülürler. En dikkat çekici davranışları, dinlenme pozisyonlarıdır; kanatlarını tamamen kapalı tutarak ve uzun palplerini ileri doğru uzatarak kuru bir yaprağı taklit ederler. Bu sayede yırtıcılardan mükemmel bir şekilde saklanırlar. Erkekler bölgeci olabilir ve dişi arayışında aktif olarak uçarlar.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Libythea celtis, kelebek dünyasının en ilginç karakterlerinden biridir. 'Burunlu' yapısı ve kuru yaprağı andıran muazzam kamuflaj yeteneği, onu eşsiz kılar. Türkiye'de çitlembik ağacının yaygınlığı sayesinde geniş bir alana yayılmış olması sevindirici. Ancak, şehirleşme ve orman tahribatı gibi faktörler, yerel çitlembik popülasyonlarını ve dolayısıyla bu kelebeği tehdit edebilir. Çitlembik ağaçlarının korunması, bu türün ve ona bağlı ekosistemin sürdürülebilirliği için hayati öneme sahiptir."

3. Ekolojik Rolü ve Koruma Durumu

Libythea celtis, ekosistemlerde belirli roller üstlenir ve küresel ölçekte koruma durumu açısından değerlendirilmiştir:

• Ekolojik Rol: Larvaları, çitlembik ağaçlarının yapraklarıyla beslenerek bu ağaçların popülasyon dinamikleri üzerinde etkili olabilir ve besin zincirinde yer alırlar. Ergin kelebekler ise nektardan ziyade ağaç özsuyu veya çürüyen meyvelerle beslenerek, bu kaynakların geri dönüşümüne katkıda bulunurlar. Aynı zamanda, kuşlar ve diğer böcekçil hayvanlar için bir besin kaynağı oluştururlar.
• Koruma Durumu: Küresel ölçekte, IUCN Kırmızı Listesi'nde "Asgari Endişe (Least Concern - LC)" statüsünde değerlendirilmektedir. Bu, popülasyonlarının genel olarak stabil olduğu ve yakın bir küresel tehdit altında olmadığı anlamına gelir. Avrupa'daki popülasyonları da aynı statüde yer almaktadır.
• Bu türün geniş dağılımı ve konukçu bitkisinin (çitlembik) nispeten yaygın olması, küresel ölçekte popülasyonlarının korunmasına yardımcı olmaktadır.
• Potansiyel Tehditler:
• Habitat Kaybı ve Değişimi: Çitlembik ağaçlarının bulunduğu ormanlık alanların ve doğal çalılıkların tarım, şehirleşme veya altyapı projeleri nedeniyle tahrip olması veya parçalanması, yerel popülasyonlar üzerinde baskı yaratabilir.
• Yangınlar: Özellikle kuru ve sıcak iklime sahip bölgelerde çıkan orman yangınları, türün habitatlarını ve konukçu ağaçlarını doğrudan yok edebilir.
• Pestisit Kullanımı: Çitlembik ağaçlarının süs bitkisi olarak kullanıldığı veya tarım alanlarının yakınında bulunduğu yerlerde, pestisit kullanımı hem larvaları hem de yetişkin kelebekleri olumsuz etkileyebilir.
• İklim Değişikliği: Uzun vadede iklim değişikliğinin, özellikle sıcaklık ve yağış rejimlerindeki değişimlerin, türün göç davranışlarını ve yaşam döngüsünün zamanlamasını etkileyebileceği düşünülmektedir. Ancak genel adaptasyon yeteneği sayesinde bu etki şimdilik düşük görünmektedir.

Libythea celtis yaygın bir tür olsa da, özellikle yerel popülasyonlar için konukçu bitkisi olan çitlembik ağaçlarının ve onların bulunduğu habitatların kalitesinin korunması önemlidir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Wikipedia - Libythea celtis
• euroButterflies - Libythea celtis | Nettle-tree Butterfly
• Pyrgus.de - European Lepidoptera and their ecology: Libythea celtis
• AdaMerOs Kelebek Gözlemcileri Topluluğu - Çitlembik Kelebeği / Nettle-tree Butterfly (Libythea celtis)
• TRAKEL kelebek fotoğrafları, kelebek türleri, kelebekler hakkında detaylı Türkçe bilgi - Çitlembik Kelebeği / Nettle-tree Butterfly / Libythea celtis
• IUCN Red List - Libythea celtis
• Moths and Butterflies of Europe and North Africa - Libythea celtis