Kirinia roxelana ( Plain Bushbrown)

Bugün, Nymphalidae (Nimfalitler) ailesinin Satyrinae alt familyasına ait, Türkiye ve Doğu Akdeniz coğrafyasının en karakteristik kelebeklerinden biri olan Kirinia roxelana kelebek türü hakkında güncel bilgilerle detaylı bir inceleme yapacağız. Halk arasında "Sarıkız" veya İngilizce'de "Plain Bushbrown" olarak bilinen bu tür, Palearktik biyocoğrafik bölgesinde, özellikle Türkiye ve komşu ülkelerde yayılış gösterir. Adını Osmanlı döneminde Kanuni Sultan Süleyman'ın eşi Hürrem Sultan'ın Avrupa'daki lakabı olan "Roxelana"dan almıştır ve parlak turuncu rengiyle bilinir.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Kirinia roxelana, kanat üst yüzeyinde parlak turuncu-kahverengi veya sarımsı-turuncu bir zemin rengine sahiptir. Bu parlak zemin üzerinde, kanat kenarları boyunca ince, dalgalı, kahverengi bir çizgi ve saçaklar bulunur. Ön kanatların apeks (kanat ucu) bölgesinde ve bazen arka kanatların dış kenarında, genellikle siyah, küçük bir beyaz çekirdekli göz beneği yer alır. Arka kanatlarda göz benekleri genellikle daha silik veya hiç olmayabilir. Kanat damarları belirgindir ve koyu renklidir. Dişilerin kanat rengi genellikle erkeklere göre daha soluk ve sarımsıdır.

Kanat alt yüzeyi, üst yüzeye göre daha soluktur ve karmaşık, ağsı desenlere sahiptir. Arka kanatların alt yüzeyi, ağaç kabuğuna veya kurumuş yapraklara benzeyen, gri-kahverengi tonlarında, dalgalı ve damarlı bir kamuflaj deseni sergiler. Ön kanatların alt yüzeyinde, üstteki göz beneği daha belirgin olabilir. Kanat açıklığı genellikle 50-60 mm civarındadır.

Cinsel dimorfizm bu türde belirgindir. Erkeklerin kanat üst yüzeyindeki turuncu renk daha koyu ve canlıyken, ön kanatlarında, androconia adı verilen, ince, siyahımsı bir koku pulu bandı bulunur. Dişiler ise daha büyük, renkleri daha soluk ve sarımsıdır ve androconia bandı bulunmaz.

Taksonomik sınıflandırması şöyledir:

• Âlem (Kingdom): Animalia (Hayvanlar)
• Şube (Phylum): Arthropoda (Eklembacaklılar)
• Sınıf (Class): Insecta (Böcekler)
• Takım (Order): Lepidoptera (Kelebekler ve Güveler)
• Aile (Family): Nymphalidae (Nimfalitler)
• Alt Aile (Subfamily): Satyrinae
• Cins (Genus): Kirinia
• Tür (Species): Kirinia roxelana (Cramer, [1777])

Coğrafi Dağılım ve Yaşam Alanları

Kirinia roxelana, Güney Balkanlar'dan (Hırvatistan, Arnavutluk, Yunanistan, Bulgaristan), Türkiye'ye, Kafkasya'ya, İran'a ve Levant bölgesine (Suriye, Lübnan, İsrail, Ürdün) kadar uzanan geniş bir Doğu Akdeniz ve Yakın Doğu dağılımına sahiptir.

• Türkiye'deki Dağılımı: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin bildirdiğine göre, Türkiye'nin hemen her bölgesinde yayılış gösteren, oldukça yaygın bir türdür. Özellikle Marmara, Ege, Akdeniz, İç Anadolu ve Karadeniz'in iç kesimlerinde sıkça rastlanır. Antalya, Bursa, Denizli, Erzurum, Hatay, İzmir, Mersin, Kayseri, Konya, Muğla, Samsun gibi birçok ilde kaydı bulunmaktadır.
• Habitat Tercihi: Bu kelebek, özellikle orman kenarları, çalılıklar, meyve bahçeleri, zeytinlikler, açık ormanlık alanlar, yol kenarları, bahçeler ve kırsal alanlardaki kayalık yamaçlar gibi açık ve güneşli habitatları tercih eder. Genellikle ağaçların ve çalılıkların bulunduğu alanlarda yaşar. Larvalarının beslendiği ana konukçu bitkileri arasında çeşitli buğdaygiller (Poaceae) familyasından bitkiler, özellikle Brachypodium (Kılıçotu) türleri bulunur. Yetişkin kelebekler, nektar toplamak için çeşitli çiçekleri (özellikle Böğürtlen (Rubus fruticosus), Devedikeni (Cirsium), Kekik (Thymus) ve Sarılıcı Duvar Sarmaşığı (Hedera helix) çiçeklerini) ziyaret ederler. Ayrıca ağaç özsuyu ve çürüyen meyvelerle de beslenebilirler. Deniz seviyesinden 1800 metreye kadar olan yüksekliklerde görülebilir.

2. Yaşam Döngüsü ve Davranışsal Özellikler

Kirinia roxelana'nın yaşam döngüsü, yumurta, larva (tırtıl), pupa (krizalit) ve ergin (kelebek) evrelerinden oluşur. Bu tür, kışı yumurta evresinde geçirir.

• Yumurta: Dişi kelebekler yumurtalarını genellikle konukçu bitkisi olan buğdaygillerin yapraklarına veya saplarına, tek tek bırakırlar. Yumurtalar genellikle açık yeşil veya sarımsı renkte olup, kışı bu evrede geçirirler.
• Tırtıl (Larva): Yumurtadan çıkan larvalar, ilkbaharda (Mart-Nisan) konukçu bitkileri olan çeşitli buğdaygiller türleriyle beslenirler. Tırtıllar genellikle yeşil renkte olup, sırtlarında daha koyu bir çizgi ve yanlarında ince, beyaz bir çizgi bulunur. Son segmentlerinde kısa, çatallı bir kuyrukları vardır. Gece beslenirler ve gündüzleri otların arasında gizlenirler. Larva dönemi yaklaşık 2-3 ay sürer.
• Pupa: Olgunlaşan tırtıllar, pupa (krizalit) evresine geçmek için genellikle toprağın altına veya otların arasına, yere yakın bir yerde gizlenirler. Krizalit genellikle açık kahverengi veya yeşilimsi olup, kamuflaj sağlar. Pupa evresi yaklaşık 3-4 hafta sürer.
• Uçuş Zamanı (Ergin Kelebek): Kirinia roxelana genellikle yılda tek bir döl verir. Ergin kelebekler çoğunlukla Haziran'dan Ağustos'a kadar uçarlar. Uçuşun zirvesi Temmuz ayına denk gelir.

Davranış: Bu kelebekler hızlı ve zikzaklı bir uçuşa sahiptirler. Genellikle güneşli alanlarda, yol kenarlarındaki veya çalıların yanındaki çiçekler üzerinde nektar toplarken veya ağaç özsuyu akıntıları üzerinde beslenirken görülürler. Dinlenmek için genellikle kanatlarını tamamen açık tutarak parlak turuncu renklerini sergilerler. Erkekler bölgeci davranışlar sergilerler; belirli bir ağaç veya çalılık üzerine tüneyerek bölgelerini savunur ve geçen dişi kelebekleri beklerler.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Kirinia roxelana, Sarıkız kelebeği, Türkiye'nin geniş coğrafyasında sıkça rastladığımız, parlak rengi ve kendine özgü davranışlarıyla dikkat çeken bir türdür. Roxelana adını taşıması, onu ülkemiz kültürüyle de birleştiren ilginç bir detaydır. Kışı yumurta evresinde geçirmesi ve ardından ilkbaharda hızlı bir gelişim göstermesi, türün iklim koşullarına adaptasyonunun bir göstergesidir. Habitat olarak orman kenarları ve çalılıkları tercih etmesi, bu alanların biyoçeşitlilik açısından önemini vurgular. Tarımsal faaliyetler ve kentleşmeyle birlikte bu habitatların kaybı, yerel popülasyonlar için risk oluşturabilir. Sarıkız kelebeğinin varlığı, sağlıklı kırsal ekosistemlerin bir göstergesidir."

3. Ekolojik Rolü ve Koruma Durumu

Kirinia roxelana, ekosistemlerde belirli roller üstlenir ve küresel ölçekte koruma durumu açısından değerlendirilmiştir:

• Ekolojik Rol: Larvaları, konukçu bitkileri olan çeşitli buğdaygiller türleriyle beslenerek otlak ve orman ekosistemlerindeki bitki büyümesine ve besin döngüsüne katkıda bulunurlar. Ergin kelebekler, çeşitli çiçeklerden nektar alarak önemli tozlaşma hizmetleri sunarlar ve ayrıca ağaç özsuyu gibi fermente olan maddelerin döngüsüne katkıda bulunurlar. Aynı zamanda, besin zincirinde kuşlar ve diğer böcekçil hayvanlar için bir besin kaynağı oluştururlar.
• Koruma Durumu: Küresel ölçekte, IUCN Kırmızı Listesi'nde "Asgari Endişe (Least Concern - LC)" statüsünde değerlendirilmektedir. Bu, popülasyonlarının genel olarak stabil olduğu ve yakın bir küresel tehdit altında olmadığı anlamına gelir. Avrupa'daki popülasyonları da genellikle aynı statüde yer almaktadır. Türkiye'de geniş bir yayılışa sahip olması, türün genel popülasyon sağlığına katkıda bulunur.
• Potansiyel Tehditler:
• Habitat Kaybı ve Değişimi: Yoğun tarım uygulamaları, çitlerin kaldırılması, ormanlık alanların parçalanması ve kentleşme, türün yaşam alanlarını ve konukçu bitkilerini olumsuz etkileyebilir. Özellikle doğal orman kenarlarının ve çalılık alanların tahribatı risk oluşturur.
• Pestisit Kullanımı: Tarım alanları ve bahçelerde kullanılan pestisitler, hem larvaları hem de yetişkin kelebekleri olumsuz etkileyebilir.
• İklim Değişikliği: Kurak ve sıcak habitatları tercih etse de, aşırı kuraklık veya beklenmedik hava olayları yerel popülasyonlar üzerinde olumsuz etki yaratabilir. Ancak genel adaptasyon yeteneği yüksektir.

Kirinia roxelana yaygın ve adapte olabilen bir tür olsa da, özellikle yerel popülasyonlar için habitatlarının kalitesinin korunması ve konukçu bitkileri olan buğdaygillerin bulunduğu alanların sürdürülmesi önemlidir. Kırsal peyzajdaki doğal çalılıklar, orman kenarları ve çiçekli alanlar, bu türün geleceği için kritik öneme sahiptir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• AdaMerOs Kelebek Gözlemcileri Topluluğu - Sarıkız / Plain Bushbrown (Kirinia roxelana)
• TRAKEL kelebek fotoğrafları, kelebek türleri, kelebekler hakkında detaylı Türkçe bilgi - Sarıkız / Plain Bushbrown / Kirinia roxelana
• Wikipedia - Kirinia roxelana
• euroButterflies - Kirinia roxelana | Plain Bushbrown
• Pyrgus.de - European Lepidoptera and their ecology: Kirinia roxelana
• IUCN Red List - Kirinia roxelana
• Moths and Butterflies of Europe and North Africa - Kirinia roxelana