Euphydryas orientalis

Euphydryas orientalis

Euphydryas orientalis (Güzel Nazuğum / Steppe Fritillary)

Nymphalidae (Nimfalitler) familyasının Nymphalinae alt familyasına ait olan Euphydryas orientalis, Orta ve Batı Asya'nın yanı sıra Türkiye'de de görülen bir kelebek türüdür. Halk arasında "Güzel Nazuğum" veya İngilizce'de "Steppe Fritillary" olarak bilinir. Euphydryas aurinia (Nazuğum / Marsh Fritillary) ile yakın akraba ve benzer görünümlü olması nedeniyle taksonomik olarak zaman zaman tartışmalara konu olmuştur.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphydryas orientalis, genellikle 30-42 mm kanat açıklığına sahip orta büyüklükte bir kelebektir. Kanat üst yüzeyinde kahverengi, turuncu, sarı ve siyah renklerin birleştiği, damalı veya benekli bir desen bulunur. Arka kanatların dış kenarına yakın bölgede turuncu-kırmızı renkli, bazen siyah lekelerle çevrili belirgin bir bant yer alır. Kanat alt yüzeyi, üst yüzeye göre daha soluk renklerde ve genellikle sarı, turuncu ve kahverengi tonlarında, daha karmaşık bir desene sahiptir. Özellikle arka kanatların alt yüzeyindeki metalik yansımalı veya gümüşi beyaz lekeler dikkat çekicidir.

Cinsel dimorfizm belirgin değildir, ancak dişiler genellikle erkeklerden biraz daha büyük olabilir. Renk varyasyonları ve alt türler arasında farklılıklar görülebilir.

Taksonomik sınıflandırması şöyledir:

Âlem (Kingdom): Animalia (Hayvanlar)
Şube (Phylum): Arthropoda (Eklembacaklılar)
Sınıf (Class): Insecta (Böcekler)
Takım (Order): Lepidoptera (Kelebekler ve Güveler)
Aile (Family): Nymphalidae (Nimfalitler)
Alt Aile (Subfamily): Nymphalinae
Cins (Genus): Euphydryas
Tür (Species): Euphydryas orientalis (Herrich-Schäffer, 1851)

Coğrafi Dağılım ve Yaşam Alanları

Euphydryas orientalis, Palearktik bölgede, özellikle Kafkasya, Türkiye, Güney Ural ve Kazakistan gibi kuru bozkır ve dağlık bölgelerde yayılış gösterir.

Türkiye'deki Dağılımı: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin bildirdiğine göre, Euphydryas orientalis Türkiye'nin Ege, İç Anadolu ve Doğu Anadolu bölgelerinde dağılım gösterir. Özellikle Ankara, Amasya gibi illerden kayıtları bulunmaktadır. Eskişehir, Sivas, Erzurum, Kars gibi illerde de görülebildiği bildirilmiştir. Bu türün Türkiye'deki popülasyonu son 75 yılda %98,9'luk bir düşüş yaşamış olup, yaşam alanı ciddi şekilde daralmıştır.
Habitat Tercihi: Bu kelebek, özellikle bozkır çayırları, açık yamaçlar, vadi yamaçları, kalkerli toprak yapısına sahip kuru çayırlıklar ve bazen dikilmiş çam ormanlarının açıklıkları gibi sıcak ve kuru otlakları tercih eder. Larvalarının bilinen konukçu bitkisi Dipsacaceae familyasından Scabiosa isetensis (Uyuz Otu) türleridir. Ergin kelebekler, çeşitli kır çiçeklerinden nektar alırlar. Deniz seviyesinden 1900 metreye kadar olan yüksekliklerde bulunabilir.

2. Yaşam Döngüsü ve Davranışsal Özellikler

Euphydryas orientalis'in yaşam döngüsü, yumurta, larva (tırtıl), pupa (krizalit) ve ergin (kelebek) evrelerinden oluşur.

Yumurta: Dişi kelebekler yumurtalarını genellikle konukçu bitkilerinin yapraklarının alt yüzeylerine gruplar halinde bırakırlar. Yumurtalar ilk bırakıldığında soluk sarı renkte olup, daha sonra koyulaşırlar.
Larva (Tırtıl): Yumurtadan çıkan larvalar, konukçu bitkilerinin yapraklarıyla beslenirler. Tırtıllar genellikle kahverengimsi-siyah renkte olup, vücutlarında belirgin turuncu lekeler ve dikenli uzantılar bulunur. Genç tırtıllar genellikle sosyaldir ve ipeksi bir ağ içinde gruplar halinde yaşayarak beslenirler. Kışı genellikle tırtıl evresinde, bitki kalıntıları arasında veya bir ot yığını içinde kış uykusuna yatarak geçirirler. Kış uykusundan sonra dağılır ve tekil yaşamaya başlarlar.
Pupa: Olgunlaşan tırtıllar, ilkbaharda pupa evresine geçerler. Pupa genellikle bitki örtüsü arasında, yere yakın bir yerde bulunur ve kısa bir koza içinde korunur.
Uçuş Zamanı (Ergin Kelebek): Euphydryas orientalis genellikle yılda tek bir döl verir. Ergin kelebekler Türkiye'de Mayıs başından Haziran başına kadar uçarlar. Erkek bireyler bölge tutma davranışı sergilerler.
Davranış: Bu kelebekler, güneşli havalarda aktiftirler. Uçuşları hızlı ve zıplayıcıdır. Genellikle çiçekler üzerinde nektar alırken veya yere konarak güneşlenirken görülebilirler. Erkekler, dişi arayışında belirli alanlarda devriye gezerler.

Zehir Durumu, Alerji Durumu ve Tedavi Prosedürleri

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin belirttiğine göre:

Zehir Durumu: Euphydryas orientalis zehirli değildir. Hem ergin kelebekler hem de tırtılları insanlar için toksik maddeler içermez. Doğrudan zehirlenme riski taşımazlar.
Alerji Durumu: Bu kelebek türünün veya tırtıllarının insanlar için bilinen ciddi alerjik reaksiyonlara neden olduğuna dair yaygın bir kayıt bulunmamaktadır. Tırtılların kılları bazı hassas kişilerde hafif cilt irritasyonuna (kaşıntı, kızarıklık) neden olabilir, ancak bu durumlar nadirdir ve genellikle geçicidir.
Tedavi Prosedürleri: Euphydryas orientalis ile temas sonrası herhangi bir özel tedavi prosedürü genellikle gerekmez. Çok nadiren ciltte hassasiyet görülürse, etkilenen bölgenin temizlenmesi ve kaşıntı giderici losyonların kullanılması yeterli olacaktır.

3. Ekolojik Rolü ve Koruma Durumu

Euphydryas orientalis, ekosistemde hem birincil tüketici hem de tozlayıcı olarak rol oynar. Ancak en önemli yönü, habitat sağlığının bir biyolojik göstergesi olmasıdır.

Ekolojik Rolü: Larvaları, konukçu bitkileriyle beslenerek bitki popülasyonlarının doğal döngüsüne katkıda bulunurlar. Ergin kelebekler ise çiçeklerden nektar alarak önemli bir tozlayıcı görevi üstlenirler. Aynı zamanda, besin zincirinde kuşlar ve diğer böcekçil hayvanlar için besin kaynağıdırlar.
Koruma Durumu: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin vurguladığı gibi, Euphydryas orientalis küresel ölçekte en az endişe verici (Least Concern) olarak kabul edilse de, Türkiye'deki durumu oldukça endişe vericidir. Türkiye'de son 75 yılda popülasyonunda %98,9'luk bir düşüş yaşanmış ve bilimsel olarak "tehlike altında" kabul edilmektedir. Bu durum, özellikle orman ve tarım alanlarındaki arazi kullanım değişikliklerinin bir göstergesidir.
Potansiyel Tehditler:
Habitat Kaybı ve Parçalanması: Bozkır ve otlak alanlarının tarım arazisine dönüştürülmesi, aşırı otlatma, kentleşme ve altyapı projeleri (yol yapımı, madencilik) nedeniyle yaşam alanlarının yok olması veya bozulması en büyük tehdittir. Bu, kelebeğin konukçu bitkilerine erişimini de kısıtlar.
Tarım Uygulamaları: Yoğun pestisit kullanımı ve geleneksel otlak yönetiminin azalması, türün yaşam alanlarındaki bitki çeşitliliğini ve kalitesini olumsuz etkileyebilir.
İklim Değişikliği: Kuru ve sıcak habitatları tercih etmesi nedeniyle, iklim değişikliğinin neden olduğu artan sıcaklıklar ve değişen yağış rejimleri, gelecekte popülasyonları üzerinde olumsuz etki yaratabilir.

Euphydryas orientalis'in korunması, özellikle Türkiye'deki bozkır ekosistemlerinin sağlığı ve biyolojik çeşitliliğin sürdürülebilirliği açısından büyük önem taşımaktadır. Habitatların korunması ve geleneksel arazi yönetimi uygulamalarının desteklenmesi bu türün geleceği için hayati öneme sahiptir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar:

TRAKEL kelebek fotoğrafları, kelebek türleri, kelebekler hakkında detaylı Türkçe bilgi - Güzel Nazuğum / Steppe Fritillary / Euphydryas orientalis
Wikipedia - Euphydryas orientalis
Plant Parasites of Europe - Euphydryas orientalis
TÜBİTAK Bilim ve Teknik Dergisi (Mayıs 2011) - "Güzel Nazuğum'u Neden Koruyoruz?"
ODTÜ Kelebekler Rehber El Kitabı
IUCN Red List of Threatened Species (Genel bilgiler ve koruma durumu için)
Fotoğraf: Hidayet Akdemir