Coenonympha pamphilus (Kızıl Zıpzıp / Small Heath)

Bugün, Nymphalidae (Nimfalitler) ailesinin Satyrinae alt familyasına ait, küçük boyutlu, belirgin bir göz beneği olmayan ve çeşitli otlak habitatlarda yaygın olarak bulunan Coenonympha pamphilus kelebek türü hakkında güncel bilgilerle detaylı bir inceleme yapacağız. Halk arasında "Kızıl Zıpzıp" veya İngilizce'de "Small Heath" olarak bilinen bu tür, Palearktik biyocoğrafik bölgesinin en yaygın kelebeklerinden biridir.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Coenonympha pamphilus, kanat üst yüzeyinde genellikle açık turuncumsu-kahverengi veya pas rengi bir zemin rengine sahiptir. Ön kanatların dış kenarına yakın, apex (kanat ucu) bölgesinde genellikle tek, küçük ve belirgin olmayan siyah bir göz beneği bulunur. Bu göz beneği bazen tamamen kaybolabilir veya çok silik olabilir. Arka kanatların üst yüzeyinde belirgin bir desen bulunmaz; genellikle düz turuncumsu kahverengidir.

Türün en ayırt edici özelliği, arka kanatların alt yüzeyinde, özellikle dış kenara yakın bölgede gümüşi veya metalik parlaklıkta beneklerin olmaması ve genellikle düz, sade bir görünüme sahip olmasıdır. Arka kanat altındaki damarlar genellikle koyu değildir. Kanat açıklığı genellikle 28-36 mm civarındadır, bu da onu oldukça küçük bir kelebek yapar.

Erkek ve dişi bireyler arasında belirgin bir dış görünüş farkı yoktur. Dişiler genellikle erkeklerden biraz daha yuvarlak kanatlara sahip olabilir.

Taksonomik sınıflandırması şöyledir:

• Âlem (Kingdom): Animalia (Hayvanlar)
• Şube (Phylum): Arthropoda (Eklembacaklılar)
• Sınıf (Class): Insecta (Böcekler)
• Takım (Order): Lepidoptera (Kelebekler ve Güveler)
• Aile (Family): Nymphalidae (Nimfalitler)
• Alt Aile (Subfamily): Satyrinae
• Cins (Genus): Coenonympha
• Tür (Species): Coenonympha pamphilus (Linnaeus, 1758)

Coğrafi Dağılım ve Yaşam Alanları

Coenonympha pamphilus, Palearktik bölgede oldukça geniş ve yaygın bir dağılıma sahiptir. Avrupa'nın tamamından (Kuzey İskandinavya hariç), Kuzey Afrika'ya, Asya'nın ılıman bölgelerine, Sibirya'ya, Çin'e ve Japonya'ya kadar geniş bir coğrafyada bulunur. İngiltere'de kırsal alanlarda en yaygın kelebeklerden biridir.

• Türkiye'deki Dağılımı: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin bildirdiğine göre, Türkiye'nin hemen her bölgesinde görülebilen çok yaygın bir türdür. Bu yaygınlık, türün geniş habitat toleransı ile ilişkilidir.
• Habitat Tercihi: Bu kelebek, çeşitli açık ve güneşli habitatlarda yaşamayı tercih eder. Bunlar arasında çayırlar, otlaklar, orman açıklıkları, yol kenarları, boş araziler, fundalıklar, tepe otlakları ve hatta kentsel parklar ve bahçeler bulunur. Larvalarının beslendiği çeşitli buğdaygiller (Poaceae) familyasından bitkilerin bol olduğu her yerde yaşayabilir. Deniz seviyesinden 2500 metreye kadar olan yüksekliklerde görülebilir. Yetişkin kelebekler, nektar toplamak için çeşitli küçük çiçekleri, özellikle sarı ve beyaz renkli olanları ziyaret ederler.

2. Yaşam Döngüsü ve Davranışsal Özellikler

Coenonympha pamphilus'un yaşam döngüsü, yumurta, larva (tırtıl), pupa (krizalit) ve ergin (kelebek) evrelerinden oluşur.

• Yumurta: Dişi kelebekler yumurtalarını genellikle uçarken veya alçaktan uçarak konukçu bitkileri olan buğdaygillerin (Poaceae) yapraklarına veya saplarına bırakırlar. Yumurtalar genellikle açık yeşilimsi veya beyazımsı renkte olup, zamanla koyulaşır.
• Tırtıl (Larva): Yumurtadan çıkan larvalar, konukçu bitkileri olan çeşitli buğdaygiller (Poaceae) türleriyle beslenirler. Başlıca konukçu bitkileri arasında Poa, Festuca, Dactylis, Agrostis, Deschampsia ve Nardus gibi ot türleri yer alır. Tırtıllar genellikle açık yeşil renkte, sırtlarında ince koyu bir çizgi ve yanlarında açık renkli şeritler bulunur. Kış aylarını genellikle ikinci veya üçüncü instar aşamasında kış uykusuna yatarak geçirirler. Kış uykusundan sonra ilkbaharda beslenmeye devam ederler.
• Pupa: Olgunlaşan tırtıllar, pupa (krizalit) evresine geçmek için genellikle bir bitki sapına veya yaprağın altına asılırlar. Pupa yeşilimsi renkli olup, bazen kahverengi lekeler veya çizgiler bulunabilir. Pupa evresi yaklaşık 2-3 hafta sürer.
• Uçuş Zamanı (Ergin Kelebek): Coenonympha pamphilus genellikle yılda iki ila üç döl verir. İlk dölün ergin kelebekleri genellikle Nisan ortasından Haziran sonuna kadar uçar. İkinci döl Temmuz başından Ağustos sonuna kadar, üçüncü döl ise Eylül ve Ekim aylarında görülebilir. Uygun iklim koşullarında ve sıcak bölgelerde yıl boyunca görülebilirler.

Davranış: Bu kelebekler yavaş ve alçak bir uçuşa sahiptirler, genellikle otların veya bitki örtüsünün arasında "zıplayarak" veya kısa mesafeler süzülerek uçarlar. Genellikle güneşli alanlarda, otlar veya çiçekler üzerinde kanatları kapalı bir şekilde dinlenirken görülürler. Dinlenirken kanatlarını hafifçe yukarı kaldırıp yatay tutmaları tipiktir. Erkekler bölgeci değildir ve eş arayışında aktif olarak uçarlar.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Coenonympha pamphilus, Türkiye'nin her yerinde görülebilen, adaptasyon yeteneği yüksek ve oldukça yaygın bir türdür. Onun buğdaygiller gibi basit ve her yerde bulunan bitkileri konukçu olarak kullanması, geniş dağılımının ana nedenidir. Kanat altındaki sade görünümü ve ön kanattaki silik göz beneği, onu diğer küçük zıpzıp türlerinden ayırmayı gerektirir. Ekosistemdeki yaygınlığı, aynı zamanda biyoçeşitlilik takibinde ve çevresel değişimlerin izlenmesinde önemli bir gösterge olabilir."

3. Ekolojik Rolü ve Koruma Durumu

Coenonympha pamphilus, ekosistemlerde belirli roller üstlenir ve küresel ölçekte koruma durumu açısından değerlendirilmiştir:

• Ekolojik Rol: Larvaları, çeşitli ot türleriyle beslenerek otlak ekosistemlerindeki bitki büyümesine ve besin döngüsüne katkıda bulunurlar. Ergin kelebekler ise küçük çiçeklerden nektar alarak tozlaşmaya yardımcı olurlar. Aynı zamanda, besin zincirinde kuşlar ve diğer böcekçil hayvanlar için bir besin kaynağı oluştururlar.
• Koruma Durumu: Küresel ölçekte, IUCN Kırmızı Listesi'nde "Asgari Endişe (Least Concern - LC)" statüsünde değerlendirilmektedir. Bu, popülasyonlarının genel olarak stabil olduğu ve yakın bir küresel tehdit altında olmadığı anlamına gelir. Avrupa Kelebekleri Kırmızı Kitabı'nda da aynı statüde yer almaktadır.
• Büyük Britanya gibi bazı bölgelerde, bazı habitatlarda (özellikle aşırı yoğun tarım yapılan yerlerde) popülasyonlarında yerel düşüşler gözlemlenebilmektedir.
• Potansiyel Tehditler:
• Habitat Kaybı ve Değişimi: Yoğun tarım uygulamaları, meraların terk edilerek çalılıklaşması veya ormanlaşması, şehirleşme ve otlak alanlarının azalması, uygun habitatlarını tehdit edebilir. Ancak, genel olarak çok çeşitli habitatlara uyum sağlayabildiği için bu tehditlerin etkisi diğer türlere göre daha az olabilir.
• Pestisit Kullanımı: Tarım alanlarındaki pestisit kullanımı, hem larvaları hem de yetişkin kelebekleri olumsuz etkileyebilir.

Coenonympha pamphilus son derece yaygın ve adaptif bir tür olduğundan, mevcut durumda küresel ölçekte ciddi bir tehdit altında değildir. Ancak, yerel habitatların kalitesinin sürdürülmesi ve doğal alanların korunması, bu türün ve genel biyolojik çeşitliliğin devamlılığı için her zaman önemlidir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Wikipedia - Small heath
• UK Butterflies - Small Heath - Coenonympha pamphilus
• Butterfly Conservation - Small Heath
• Pyrgus.de - European Lepidoptera and their ecology: Coenonympha pamphilus
• First Nature - Small Heath butterfly, Coenonympha pamphilus, identification guide
• BioLib.cz - Coenonympha pamphilus (Small Heath)
• AdaMerOs Kelebek Gözlemcileri Topluluğu - Kızıl Zıpzıp / Small Heath (Coenonympha pamphilus)
• TRAKEL kelebek fotoğrafları, kelebek türleri, kelebekler hakkında detaylı Türkçe bilgi - Kızıl Zıpzıp / Small Heath / Coenonympha pamphilus