Chiroptera

Chiroptera (Yarasalar) Takımı

Bugün, Chiroptera (Yarasalar) takımı hakkında detaylı bilgi vereceğiz. Yarasalar, memeliler sınıfının uçma yeteneğine sahip tek üyeleridir ve kemirgenlerden sonra en fazla türe sahip ikinci memeli grubunu oluştururlar. Dünya genelinde kutup bölgeleri ve bazı izole adalar dışında her yerde bulunurlar, ancak en büyük tür çeşitliliğine tropikal ormanlarda ulaşırlar.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Chiroptera takımı, memelilerin evrimsel tarihinde benzersiz bir yere sahiptir. Ön ayakları kanatlara dönüşmüş olup, kuş ve pterozorlardan bağımsız olarak uçuş yeteneği geliştirmişlerdir. Kanatları, kuş kanatlarının aksine, dört uzun parmağın desteklediği deri bir zarla (patagium) kaplıdır. Çoğu yarasa türü, karanlıkta yönlerini bulmak ve avlanmak için yüksek frekanslı ses dalgaları (ekolokasyon) kullanır.

Alem (Kingdom): Animalia (Hayvanlar)
Şube (Phylum): Chordata (Kordalılar)
Sınıf (Class): Mammalia (Memeliler)
Takım (Order): Chiroptera (Yarasalar)

Chiroptera takımı, güncel sınıflandırmalara göre iki ana alttakıma ayrılır:

Megachiroptera (Büyük Yarasalar veya Meyve Yarasaları): Genellikle daha büyük boyutlu olup, büyük gözlere sahiptirler ve yön bulmada görme duyularını kullanırlar. Çoğunlukla meyve, nektar veya polenle beslenirler. Bu alttakım tek bir familyayı (Pteropodidae) içerir.
Microchiroptera (Küçük Yarasalar): Daha küçüktürler ve genellikle ekolokasyon yetenekleri çok gelişmiştir. Kulak kepçeleri genellikle büyüktür ve burunlarında yaprak benzeri çıkıntılar bulunabilir. Beslenme alışkanlıkları çok çeşitlidir.

Takım içinde yaklaşık 21 familya ve 1400 civarında tür bulunmaktadır.

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Yarasalar, Antarktika hariç tüm kıtalarda ve çoğu okyanus adasında yaşarlar. Tropikal ve subtropikal bölgeler, tür çeşitliliğinin en yüksek olduğu alanlardır. Mağaralar, ağaç kovukları, binaların çatı boşlukları, kaya yarıkları ve ağaç yaprakları gibi çeşitli yerlerde barınırlar (pinekleme yerleri).

Türkiye florası ve faunası için Chiroptera takımı önemli bir yere sahiptir. Türkiye, yarasalar için önemli bir biyoçeşitlilik merkezidir ve ülkemizde hem Megachiroptera hem de Microchiroptera alttakımından türler bulunur. Türkiye'de kaydedilmiş yaklaşık 32 farklı yarasa türü bulunmaktadır.

Türkiye'deki bazı önemli yarasa familyaları ve türleri şunlardır:

Pteropodidae (Meyve Yarasaları):
Rousettus aegyptiacus (Mısır Meyve Yarasası): Türkiye'deki tek meyve yarasası türüdür ve özellikle Akdeniz kıyı şeridinde (Hatay'dan Antalya'ya kadar) bulunur. Meyveyle beslenir.
Rhinolophidae (Nal Burunlu Yarasalar): Burunlarında nal şeklinde deri çıkıntıları bulunur ve bu yapıları ekolokasyon seslerini yönlendirmede kullanırlar.
Rhinolophus ferrumequinum (Büyük Nalburunlu Yarasa)
Rhinolophus hipposideros (Küçük Nalburunlu Yarasa)
Rhinolophus euryale (Akdeniz Nalburunlu Yarasası)
Rhinolophus mehelyi (Mehely'nin Nalburunlu Yarasası)
Vespertilionidae (Düz Burunlu Yarasalar): En büyük yarasa familyasıdır ve Türkiye'de en fazla tür bu familyaya aittir. Kulakları genellikle büyük ve belirgindir.
Myotis myotis (Büyük Farekulaklı Yarasa)
Myotis blythii (Küçük Farekulaklı Yarasa)
Pipistrellus kuhlii (Kuhl'un Cüce Yarasası)
Eptesicus serotinus (Geniş Kanatlı Yarasa)
Miniopteridae:
Miniopterus schreibersii (Uzun Kanatlı Yarasa): Koloni halinde yaşar.
Molossidae (Serbest Kuyruklu Yarasalar): Kuyrukları genellikle kanat zarından dışarı çıkar.
Tadarida teniotis (Avrupa Serbest Kuyruklu Yarasası)

İstanbul'da olmamız itibarıyla, şehrin içindeki parklar, ormanlık alanlar ve eski binalar gibi çeşitli habitatlarda birçok yarasa türüne rastlamak mümkündür. Özellikle doğal mağaraların bulunduğu Silivri, Çatalca gibi kırsal bölgeler ile ormanlık alanlar (Belgrad Ormanı gibi) yarasa popülasyonları için önemli yaşam alanlarıdır.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Yarasaların morfolojisi, uçuşa adaptasyonları ve yaşam tarzlarına göre çeşitlilik gösterir:

Kanatlar: Yarasaların en ayırt edici özelliğidir. Ön uzuvları kanatlara dönüşmüştür. Kanat zarı (patagium), uzun ve ince el parmakları (başparmak hariç) ile arka bacaklar arasında gerilir. Çoğu türde, kuyruk da bir zarla (uropatagium) desteklenir.
Vücut Yapısı: Uçuş kaslarını barındırmak için göğüs kafesi oldukça sağlamdır. Arka bacakları genellikle kısa ve güçlü, kancalı pençelere sahiptir; bu sayede baş aşağı asılarak tünemek için idealdirler.
Kafatasları ve Diş Yapısı: Beslenme alışkanlıklarına göre kafatası ve diş yapıları büyük farklılıklar gösterir. Böcekçil yarasaların keskin, sivri dişleri varken, meyve yarasalarının meyveleri ezmek için daha düz dişleri olabilir.
Duyusal Organlar:
Ekolokasyon (Yankı Konumlama): Microchiroptera'nın büyük çoğunluğu tarafından kullanılır. Yüksek frekanslı ses dalgaları çıkarırlar ve bu seslerin çevredeki nesnelere çarpıp geri dönen yankılarını algılayarak etraflarındaki dünyayı "görürler". Bu sayede zifiri karanlıkta bile avlanabilir ve yönlerini bulabilirler. Kulak kepçeleri genellikle çok büyüktür ve bazı türlerde burun yaprakları ekolokasyonu optimize etmeye yarar.
Gözler: Megachiroptera'nın gözleri genellikle iyi gelişmiştir ve görme duyuları ana yön bulma mekanizmasıdır. Microchiroptera'nın gözleri ise küçük olabilir, ancak yine de ışığı algılama ve genel yön bulmada işlev görürler.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Yarasalar, ekosistemlerimiz için hayati öneme sahip, yanlış anlaşılan canlılardır. Uçuş yetenekleri ve ekolokasyon gibi benzersiz adaptasyonları, onları doğanın mühendisleri haline getirir. Böcekçil yarasalar, tarım zararlılarını kontrol ederek doğal bir biyolojik mücadele sağlarken, meyve yarasaları tohum yayılımında ve çiçek tozlaşmasında kilit rol oynar. Ne yazık ki, habitat kaybı ve insan eliyle oluşan rahatsızlıklar nedeniyle birçok yarasa türü tehdit altındadır. Onların korunması, sadece kendi türleri için değil, içinde yaşadıkları ekosistemlerin sağlığı için de elzemdir."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

Yarasalar, ekosistemlerde çok önemli roller oynarlar:

Böcek Kontrolü: Yarasa türlerinin büyük çoğunluğu böcekçildir (insektofor). Geceleri büyük miktarlarda böcek yiyerek tarım zararlılarının ve sivrisinek gibi hastalık taşıyıcı böceklerin popülasyonlarını doğal yollarla kontrol altında tutarlar. Bu, tarım ve halk sağlığı için ekonomik değeri paha biçilemez bir hizmettir.
Tozlaşma (Polinasyon): Özellikle tropikal bölgelerdeki meyve yarasaları ve nektarla beslenen yarasalar, birçok bitki türünün (kakao, muz, mango, agave gibi) çiçeklerini tozlaştırarak bitki üremesine ve gıda üretimine katkıda bulunurlar.
Tohum Yayılımı: Meyve yiyen yarasalar, yedikleri meyvelerin tohumlarını sindirim sistemlerinden geçirerek veya tükürerek geniş alanlara yayar, böylece ormanların ve diğer bitki örtüsünün yenilenmesine yardımcı olurlar.
Besin Zincirindeki Rolü: Hem avcı (böcekler, küçük omurgalılar) hem de av (yılanlar, baykuşlar) olarak ekosistemdeki besin zincirinde önemli bir yer tutarlar.
Biyoindikatör: Yarasalar, yaşadıkları habitatlardaki çevresel değişikliklere karşı oldukça hassastır. Bu özellikleri nedeniyle, ekosistem sağlığının ve biyoçeşitliliğin önemli bir göstergesi olarak kabul edilirler.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Koruma Durumu

Yarasalar genellikle insanlarla doğrudan temastan kaçınan canlılardır. Ancak, yanlış bilgiler veya korku nedeniyle bazen olumsuz algılanabilirler.

Yenilebilirlik / Zehirlilik: Yarasalar yenilebilir değildir ve gıda olarak tüketilmemelidirler. Bilinen bir zehirlilik durumları olmamakla birlikte, bazı türleri virüs taşıyabilir.
Hastalık Taşıyıcılığı: Yarasalar, birçok memeli gibi kuduz virüsü de dahil olmak üzere bazı patojenleri taşıyabilirler. Ancak tüm yarasaların kuduz taşıdığı yanlış bir bilgidir; kuduz virüsü taşıma oranı oldukça düşüktür (%0.5 civarında). Kuduz olan bir yarasa genellikle anormal davranışlar sergiler, uçar halde yere düşebilir veya insanlardan kaçmaz. Bir yarasa tarafından ısırılma veya taraslanma durumunda, yara derhal sabun ve su ile temizlenmeli ve en kısa sürede tıbbi yardım alınmalıdır.
Diğer Hastalıklar: Kuduz dışında, yarasalar SARS, MERS, Ebola gibi virüslerin doğal konakçısı olarak incelenmektedir. Ancak bu, yarasaların doğrudan insanlara hastalık bulaştırdığı anlamına gelmez; virüslerin insanlara bulaşması genellikle ara konakçılar yoluyla gerçekleşir. Yarasalarla doğrudan ve korumasız temastan kaçınmak en güvenli yaklaşımdır.
Tehditler ve Koruma Durumu: Yarasa popülasyonları dünya genelinde çeşitli tehditlerle karşı karşıyadır:
Habitat Kaybı ve Bozulması: Mağaraların turizm veya madencilik faaliyetleri nedeniyle tahrip olması, ormanların yok edilmesi ve eski binaların yıkılması yarasa tüneme ve üreme alanlarını azaltır.
Pestisit Kullanımı: Böcekçil yarasalar, beslendikleri böcekler aracılığıyla pestisitlere maruz kalabilir, bu da onların zehirlenmesine veya üreme sorunlarına yol açabilir.
Rüzgar Türbinleri: Rüzgar enerji santralleri, özellikle göçmen yarasa türleri için önemli bir ölüm nedeni olabilir.
İklim Değişikliği: Yaşam alanlarındaki sıcaklık ve nem değişimleri, besin kaynaklarının azalması yarasaları olumsuz etkiler.
İnsan Rahatsızlığı: Kış uykusu dönemindeki yarasaların rahatsız edilmesi, enerji rezervlerini tüketmelerine ve ölmelerine neden olabilir.

Birçok yarasa türü, IUCN Kırmızı Listesi'nde "Hassas (Vulnerable)", "Tehlike Altında (Endangered)" veya "Kritik Derecede Tehlike Altında (Critically Endangered)" kategorilerinde yer almaktadır. Uluslararası düzeyde, Bern Sözleşmesi gibi anlaşmalarla yarasalar ve yaşam alanları korunmaya çalışılmaktadır. Türkiye'de de çoğu yarasa türü "Kesin Koruma Altında" statüsündedir. Birleşmiş Milletler, yarasaların ekolojik önemine dikkat çekmek için 2011-2012 yıllarını "Uluslararası Yarasa Yılı" ilan etmiştir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

Animal Diversity Web (ADW) - Chiroptera
GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Chiroptera
TÜBİTAK Akademik Dergiler - Türkiye'deki Mısır Meyve Yarasası Üzerine Çalışmalar
Dergipark - Zararlı Organizmalarla Mücadelede Yarasaların Rolü ve Biyoindikatör Olarak Kullanılması
KTÜ Orman Fakültesi - Türkiye Memelileri Listesi
Medical Park - Yarasa Isırığı Belirtileri Nelerdir?
ResearchGate - Beyşehir ve Çevresindeki Yarasalar (Chiroptera) ve Korunma Statüleri
IUCN Kırmızı Liste (Spesifik türler için)