Lagomorpha (Tavşanımsılar) Takımı

Bugün, Lagomorpha (Tavşanımsılar) takımı hakkında detaylı bilgi vereceğiz. Bu takım, genellikle kemirgenlerle karıştırılsa da, kendilerine özgü diş yapıları ve beslenme alışkanlıklarıyla onlardan ayrılırlar. Tavşanımsılar, memeliler sınıfının bir takımı olup, dünya genelinde Antarktika ve bazı okyanus adaları hariç tüm kıtalarda yayılış gösterirler. En bilinen üyeleri tavşanlar, yaban tavşanları (hare) ve pikalardır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Lagomorpha takımı, evrimsel olarak kemirgenlerden ayrı bir soy hattına sahiptir. En ayırt edici özellikleri, üst çenelerinde üst üste binen iki çift kesici diş bulundurmalarıdır; yani büyük birincil kesici dişlerin hemen arkasında küçük, ikinci bir çift diş bulunur. Kemirgenlerde ise tek çift kesici diş vardır. Ayrıca, besinleri tekrar çiğnemek için dışkılarını (gece dışkısı) yeme eğilimleri (koprofaji) de yaygındır.

• Alem (Kingdom): Animalia (Hayvanlar)
• Şube (Phylum): Chordata (Kordalılar)
• Sınıf (Class): Mammalia (Memeliler)
• Takım (Order): Lagomorpha (Tavşanımsılar)

Lagomorpha takımı iki ana familyaya ayrılır:

• Leporidae (Tavşanlar ve Yaban Tavşanları): Daha uzun kulakları, arka bacakları ve genellikle hızlı koşma yetenekleriyle bilinirler. Türler arasında barınma alışkanlıkları farklılık gösterir; tavşanlar genellikle yuvalarda (kovuklarda) yaşarken, yaban tavşanları yer üstünde sığ çukurlarda dinlenirler. Bu familya yaklaşık 11 cins ve 60'tan fazla tür içerir.
• Ochotonidae (Pikalar): "Islık çalan tavşanlar" olarak da bilinirler. Daha küçük, yuvarlak kulaklı ve kısa bacaklıdırlar. Genellikle dağlık ve soğuk bölgelerde yaşarlar ve kış için yiyecek depolama alışkanlıklarıyla tanınırlar. Tek bir cins (Ochotona) ve yaklaşık 30 tür içerir.

Takım içinde toplamda yaklaşık 90'dan fazla tür bulunmaktadır.

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Tavşanımsılar, kutup bölgeleri (bazı tundra pikaları hariç) ve Avustralya'nın bazı izole bölgeleri dışında tüm kıtalarda yayılış gösterirler (Avustralya'ya insan eliyle getirilmişlerdir). Çöllerden ormanlara, dağlık alpin bölgelerden otlaklara kadar çeşitli habitatlarda yaşayabilirler.

Türkiye faunası için Lagomorpha takımı önemli bir yere sahiptir. Ülkemizde hem Leporidae hem de Ochotonidae familyasından türler bulunur.

Türkiye'de görülen bazı önemli tavşanımsı türleri şunlardır:

• Leporidae (Tavşanlar ve Yaban Tavşanları):
• Lepus europaeus (Kaya Tavşanı / Avrupa Yaban Tavşanı): Türkiye'nin neredeyse her bölgesinde yaygın olarak bulunan en büyük yaban tavşanı türüdür. Açık arazilerde, steplerde ve orman kenarlarında yaşar.
• Oryctolagus cuniculus (Evcil Tavşan / Avrupa Tavşanı): Yaban formları Türkiye'de doğal olarak bulunmaz ancak evcilleştirilmiş popülasyonlar veya kaçaklar yer yer görülebilir.
• Ochotonidae (Pikalar):
• Ochotona rufescens (Afgan Pika'sı): Türkiye'de Doğu Anadolu'nun yüksek dağlık bölgelerinde (özellikle Ağrı, Kars, Erzurum civarı) yayılış gösteren tek pika türüdür. Genellikle kaya yığınları arasında ve alpin çayırlıklarda yaşar.

İstanbul'da olmamız itibarıyla, şehrin kırsal alanlarında, ormanlık bölgelerde ve açık arazilerde Lepus europaeus türüne rastlamak mümkündür.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Tavşanımsıların morfolojisi, onların hızlı hareket etmelerine ve bitkisel beslenmelerine adapte olmuştur:

• Boyut ve Vücut Yapısı: Genellikle küçük ila orta büyüklükte memelilerdir. Vücutları silindirik, yuvarlak veya ovaldir. Arka bacakları genellikle ön bacaklarından daha uzundur, bu da onlara zıplama ve hızlı koşma yeteneği sağlar.
• Kulaklar: Genellikle uzun kulaklara sahiptirler (özellikle Leporidae üyeleri), bu da avcıları daha iyi tespit etmelerine yardımcı olur. Pikaların kulakları ise daha yuvarlak ve kısadır.
• Kuyruk: Tavşanlarda kuyruk genellikle kısa ve pamuk yumağı gibidir. Yaban tavşanlarında biraz daha uzundur. Pikaların kuyrukları ise neredeyse hiç görünmezdir.
• Diş Yapısı: Lagomorpha'nın en belirgin özelliğidir. Üst çenede, büyük birincil kesici dişlerin hemen arkasında küçük, peg benzeri ikinci bir çift kesici diş bulunur. Bu dişler sürekli büyür ve bitkisel besinleri kesmek için adapte olmuştur. Köpek dişleri yoktur ve kesici dişler ile azı dişleri arasında geniş bir boşluk (diastema) bulunur.
• Sindirim Sistemi: Bitkisel lifleri sindirmek için özel bir sindirim sistemine sahiptirler. Yiyecekleri iki kez sindirirler: ilk dışkılamada üretilen yumuşak, besin açısından zengin dışkıları (cekum dışkısı) tekrar yerler ve sindirirler. Bu koprofaji, besin emilimini optimize eder.
• Tüy Rengi: Genellikle kahverengi, gri veya beyaz tonlarında olup, yaşadıkları çevreye uyum sağlamak için iyi bir kamuflaj sağlarlar. Mevsimsel tüy dökme ile renk değişimleri görülebilir.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Lagomorpha takımı üyeleri, ekosistemlerimizin önemli otçullarıdır. Hızlı üreme yetenekleri ve çeşitli besin kaynaklarını kullanabilmeleri, onları birçok besin zincirinin temel halkası yapar. Özellikle yaban tavşanları, bulundukları açık arazilerde bitki örtüsünün kontrolüne katkıda bulunurken, pikalar soğuk dağ ortamlarında hayatta kalma stratejileriyle dikkat çeker. Doğal denge ve av-avcı ilişkileri için bu canlıların varlığı vazgeçilmezdir."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

Tavşanımsılar, ekosistemlerde çeşitli önemli roller oynarlar:

• Besin Zinciri Halkası: Otçul olmaları nedeniyle birçok avcı (tilki, kurt, vaşak, yırtıcı kuşlar, yılanlar) için temel besin kaynağını oluştururlar. Popülasyonları, avcı popülasyonlarını doğrudan etkiler.
• Tohum Yayılımı ve Bitki Örtüsü Kontrolü: Bitki tüketimi yoluyla bazı bitki türlerinin tohumlarının yayılmasına katkıda bulunabilirler. Aynı zamanda bitki örtüsünün büyümesini ve yapısını etkileyerek ekosistemdeki bitki çeşitliliğinin korunmasında rol oynarlar.
• Habitat Mühendisliği: Özellikle tavşanlar, kazdıkları yuvalarla toprakta havalandırma sağlayarak ve toprağın yapısını değiştirerek (özellikle yumuşak topraklarda) diğer canlılar için de barınma alanları yaratabilirler.
• Biyoindikatör: Bazı türler, habitat değişikliklerine veya çevresel stres faktörlerine karşı hassas olduklarından, ekosistem sağlığının göstergesi olarak kullanılabilirler.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Koruma Durumu

Lagomorpha takımı üyeleri, insanlarla çeşitli şekillerde etkileşimde bulunmuştur:

• Yenilebilirlik / Zehirlilik: Yaban tavşanları ve tavşanlar, tarih boyunca birçok kültürde önemli bir besin kaynağı olmuştur. Etleri protein açısından zengindir ve birçok ülkede avcılığı yapılır. Zehirli değildirler. Ancak, bazı yaban tavşanı ve tavşan türleri, tularemi (tavşan ateşi) gibi zoonotik hastalıkları (hayvanlardan insanlara geçen) taşıyabilirler. Bu nedenle, yaban hayvanlarıyla doğrudan temastan kaçınılmalı ve avlanan hayvanlar uygun hijyen kurallarına uyularak işlenmelidir.
• Evcilleştirme: Avrupa Tavşanı (Oryctolagus cuniculus) evcilleştirilerek dünya genelinde evcil hayvan ve et/kürk kaynağı olarak yaygınlaşmıştır.
• Tarım ve Çevre Üzerindeki Etkileri: Yüksek üreme hızları ve otçul beslenmeleri nedeniyle, Lagomorpha üyeleri (özellikle tavşanlar), bazı bölgelerde tarım alanlarına ve bitki örtüsüne zarar verebilirler. Bu durum, özellikle Avustralya'da istilacı tür haline gelen Avrupa Tavşanı popülasyonları için büyük bir sorun teşkil etmektedir.
• Kürk ve Yün Üretimi: Tavşanlar, yün (Angora tavşanı) ve kürk üretimi için de yetiştirilir.
• Bilimsel Araştırmalar: Tavşanlar, biyolojik ve tıbbi araştırmalarda sıklıkla kullanılan model organizmalardır.
• Tehditler ve Koruma Durumu: Çoğu Lagomorpha türü yaygın olsa da, bazı türler ve alt türler çeşitli tehditlerle karşı karşıyadır:
• Habitat Kaybı ve Bozulması: Tarım alanlarının genişlemesi, kentleşme ve ormansızlaşma, bu hayvanların yaşam alanlarını daraltır.
• Avcılık: Aşırı veya kontrolsüz avcılık, yerel popülasyonları olumsuz etkileyebilir.
• Hastalıklar: Myxomatosis ve Viral Hemorajik Hastalık (VHD) gibi hastalıklar, tavşan popülasyonlarında büyük ölümlere neden olabilir.
• İklim Değişikliği: Özellikle soğuk ve dağlık bölgelerde yaşayan pikalar, iklim değişikliği nedeniyle habitat kaybı riski altındadır.

Birçok Lagomorpha türü, IUCN Kırmızı Listesi'nde "Asgari Endişe Altında (Least Concern)" olarak sınıflandırılsa da, bazı türler (özellikle bazı pika türleri veya ada endemik tavşan türleri) "Tehlike Altında (Endangered)" veya "Kritik Derecede Tehlike Altında (Critically Endangered)" kategorilerinde yer almaktadır. Koruma çabaları, habitat restorasyonu, hastalık kontrolü ve sürdürülebilir avcılık yönetimi gibi yöntemleri içerir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Animal Diversity Web (ADW) - Lagomorpha
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Lagomorpha
• Wikipedia - Lagomorpha (Lagomorph)
• IUCN Kırmızı Liste (Spesifik türler için)
• TÜBİTAK Akademik Dergiler - Türkiye'nin Biyolojik Çeşitliliği ve Memeliler Faunasındaki Yeri
• Dergipark - Türkiye'deki Pika (Ochotona rufescens) Türünün Ekolojisi Üzerine Notlar