Charaxes jasius (Paşa / Two-tailed Pasha)

Bugün, Nymphalidae (Nimfalitler) ailesinin Charaxinae alt familyasına ait, büyük boyutu, güçlü uçuşu ve kanatlarının arka kısmındaki iki belirgin kuyruğuyla tanınan Charaxes jasius kelebek türü hakkında güncel bilgilerle detaylı bir inceleme yapacağız. Halk arasında sadece "Paşa" veya İngilizce'de "Two-tailed Pasha" olarak bilinen bu tür, Akdeniz havzasının ve Afrika'nın kuzey kıyılarının tipik sakinlerinden biridir.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Charaxes jasius, Avrupa'nın en büyük ve en gösterişli kelebeklerinden biridir. Kanat üst yüzeyi, parlak turuncu-kahverengi bir zemin üzerinde, koyu kahverengi veya siyah kenar bantları ve bu bantların içinde bir sıra turuncu veya sarı benekle süslüdür. Arka kanatların dış kenarında, her bir kanatta ikişer adet olmak üzere belirgin, sivri kuyruklar bulunur, bu da ona "Two-tailed Pasha" adını verir. Kanat alt yüzeyi ise oldukça karmaşık, mermer deseni ve gümüşi-beyaz lekelerle kaplıdır, bu da onu dinlenirken kamufle etmesine yardımcı olur. Kanat açıklığı genellikle 65-80 mm civarındadır.

Erkek ve dişi bireyler arasında belirgin bir dimorfizm yoktur, ancak dişiler genellikle erkeklerden biraz daha büyük olabilir.

Taksonomik sınıflandırması şöyledir:

• Âlem (Kingdom): Animalia (Hayvanlar)
• Şube (Phylum): Arthropoda (Eklembacaklılar)
• Sınıf (Class): Insecta (Böcekler)
• Takım (Order): Lepidoptera (Kelebekler ve Güveler)
• Aile (Family): Nymphalidae (Nimfalitler)
• Alt Aile (Subfamily): Charaxinae
• Cins (Genus): Charaxes
• Tür (Species):şimdilik Charaxes jasius kalsın Charaxes jasius (Linnaeus, 1767)

Coğrafi Dağılım ve Yaşam Alanları

Charaxes jasius, Akdeniz havzasında, Güney Avrupa'dan (Portekiz, İspanya, Fransa, İtalya, Yunanistan, Balkanlar) ve Kuzey Afrika kıyıları boyunca Atlantik Fas kıyılarına kadar geniş bir dağılıma sahiptir. Doğu Akdeniz kıyılarında Türkiye, Lübnan ve İsrail'de de bulunur.

• Türkiye'deki Dağılımı: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin belirttiği üzere, Türkiye'de Akdeniz ve Ege kıyı şeridi boyunca yayılış gösterir. Özellikle larval konukçu bitkisi olan kocayemiş (Arbutus unedo) ağacının bulunduğu bölgelerde görülür.
• Habitat Tercihi: Bu kelebek, özellikle kocayemiş (Arbutus unedo) ağacının yaygın olduğu kuru, sıcak, çalılık ve ormanlık alanları tercih eder. Orman kenarları, makilikler, taşlık yamaçlar ve hatta bazen şehir merkezlerine yakın otel bahçeleri gibi yerlerde de görülebilir, çünkü yetişkinler besin bulmak için konukçu bitkisinden uzaklaşabilirler. Deniz seviyesinden 2400 metreye kadar (özellikle Fas'ta) olan yüksekliklerde görülebilir.

2. Yaşam Döngüsü ve Davranışsal Özellikler

Charaxes jasius'in yaşam döngüsü, yumurta, larva (tırtıl), pupa (krizalit) ve ergin (kelebek) evrelerinden oluşur.

• Yumurta: Dişi kelebekler yumurtalarını genellikle kocayemiş (Arbutus unedo) ağacının yapraklarının üst yüzeyine tek tek bırakırlar. Yumurtalar ilk başta sarı renkte olup, olgunlaşmaya yaklaştıkça zeytin sarısına döner ve embriyonun başı siyahlaşır.
• Tırtıl (Larva): Yumurtadan çıkan larvalar, boş yumurta kabuklarını yedikten sonra konukçu bitkisi olan kocayemiş (Arbutus unedo) yapraklarıyla beslenirler. Tırtıllar parlak yeşil renkte olup, başlarında dört adet uzun, pembe uçlu boynuz bulunur. Yan taraflarında sarı bir çizgi vardır. Tırtıllar, genellikle kış aylarında yaprak üzerinde oluşturdukları ipek bir "yuva" içinde kış uykusuna yatarlar ve neredeyse her zaman beslenmeye devam edebilirler. Kış uykusu dönemi Kasım'dan Mart'a kadar sürer.
• Pupa: Olgunlaşan tırtıllar, genellikle konukçu bitkisinin yapraklarının altına ipek bir yastıkçıkla asılarak pupa (krizalit) evresine girerler. Pupa yeşil renkte olup iyi kamufle olmuştur. Pupa evresi sıcaklığa ve neme bağlı olarak 10 gün ila 4 hafta sürebilir.
• Uçuş Zamanı (Ergin Kelebek): Charaxes jasius genellikle yılda iki döl verir. İlk dölün ergin kelebekleri Mayıs sonundan Temmuz ortasına kadar uçar. İkinci döl ise Temmuz sonundan Eylül sonuna, hatta Ekim başına kadar görülebilir. Uygun kış koşullarında Güney İber Yarımadası'nda kısmi bir üçüncü döl de görülebilir.

Davranış: Bu kelebekler çok hızlı ve güçlü uçuşlarıyla bilinirler. Genellikle çalılıklara ve ağaçlara hızla girip çıkarlar, bu da onları fotoğraflamayı veya yakından gözlemlemeyi zorlaştırır. Nadiren çiçekleri ziyaret ederler; daha çok çürümüş meyveler, ağaç özsuyu, dışkı veya leş gibi fermente olmuş besinlerle beslenmeyi tercih ederler. Erkekler küçük tepeler üzerinde "tepeleme" davranışı sergileyebilir ve bölgelerini savunmak için oldukça agresif olabilirler. Kanatlarını nadiren tamamen açarlar ve daha çok kapalı tutarak dinlenmeyi severler.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Charaxes jasius, özellikle kanatlarının arka kısmındaki o kendine özgü iki kuyruğuyla Akdeniz coğrafyasının en ikonik kelebeklerinden biridir. Kocayemiş ağacına olan tam bağımlılığı, bu bitkinin yetiştiği maki ve ormanlık alanların korunmasının kritik önemini gösterir. Yüksek rakımlarda dahi görülebilmesi ve çürük meyvelere olan düşkünlüğü gibi ekolojik özellikleri, onu diğer kelebeklerden ayırır. Türkiye'deki Akdeniz ve Ege kıyılarında varlığını sürdürmesi için bu hassas habitatların bütünlüğünü korumak hayati öneme sahiptir."

3. Ekolojik Rolü ve Koruma Durumu

Charaxes jasius, ekosistemlerde belirli roller üstlenir ve küresel ölçekte koruma durumu açısından değerlendirilmiştir:

• Ekolojik Rol: Larvaları, konukçu bitkisi olan kocayemiş ağaçlarının yapraklarıyla beslenerek bitki-herbivor etkileşimlerinde yer alır. Ergin kelebekler, çürümüş meyve gibi organik maddeleri tüketerek besin döngüsüne katkıda bulunurlar. Ayrıca, besin zincirinde kuşlar ve diğer böcekçil hayvanlar için bir besin kaynağı oluştururlar.
• Koruma Durumu: Küresel ölçekte, IUCN Kırmızı Listesi'nde "Asgari Endişe (Least Concern - LC)" statüsünde değerlendirilmektedir. Bu, popülasyonlarının genel olarak stabil olduğu ve yakın bir küresel tehdit altında olmadığı anlamına gelir. Avrupa ve AB-27 bölgesel değerlendirmelerinde de "Asgari Endişe" statüsündedir.
• Potansiyel Tehditler:
• Habitat Kaybı ve Parçalanması: Akdeniz kıyı bölgelerindeki aşırı yerleşim, turizm ve tarımsal gelişim nedeniyle doğal maki ve ormanlık alanların, özellikle kocayemişin yetiştiği habitatların tahribatı veya parçalanması, bu türün popülasyonları için en büyük tehdittir.
• Yangınlar: Akdeniz iklimindeki orman yangınları, türün habitatlarını ve konukçu bitkilerini yok ederek önemli bir tehdit oluşturur.
• Koleksiyon: Nadir türler arasında yer almadığı için koleksiyon amaçlı avlanmanın popülasyonlar üzerinde önemli bir etkisi olduğu düşünülmemektedir.

Charaxes jasius geniş bir dağılıma sahip olsa da, belirli habitatlara (kocayemişin bulunduğu yerler) olan bağımlılığı nedeniyle yerel ölçekte habitatların korunması ve yönetimi önemlidir. Bu türün görüldüğü korunan alanların sayısının artırılması ve habitat bütünlüğünün sağlanması, popülasyonlarının sürdürülebilirliği için faydalı olacaktır.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Wikipedia - Charaxes jasius
• Pyrgus.de - European Lepidoptera and their ecology: Charaxes jasius
• IUCN Red List - Charaxes jasius (Two-tailed Pasha)
• euroButterflies.com - Charaxes jasius - Two Tailed Pasha
• First Nature - Two-tailed Pasha butterfly, Charaxes jasius, identification guide
• ResearchGate - On the presence of Two-tailed pasha (Charaxes jasius (Linnaeus, 1767), Papilionoidea: Nymphalidae) in the northeastern Adriatic region
• Zobodat - Phenology of Charaxes jasius
• Picture Insect - Charaxes jasius - Two-tailed pasha