Aegypius monachus

Aegypius monachus – Kara Akbaba

**Bilimsel Sınıflandırma

• Alem: Animalia
• Şube: Chordata (Kordalılar)
• Sınıf: Aves (Kuşlar)
• Takım: Accipitriformes
• Familya: Accipitridae (Kartalgiller)
• Cins: Aegypius
• Tür: Aegypius monachus Linnaeus, 1766

Latince Adın Anlamı

• Aegypius: Antik Yunanca "aigyps" → "akbaba"
• monachus: "Keşiş" → başının tüylerinin az olması ve "keşiş kukuletası"na benzer görüntüsü nedeniyle
• → “Keşiş gibi kara akbaba” anlamına gelir

Tanım ve Morfoloji

• Boy: 98–110 cm
• Kanat açıklığı: 250–295 cm → Avrupa’nın en geniş kanatlı kuşlarından biri
• Ağırlık: 7–12.5 kg (dişiler genellikle daha iridir)
• Tüyler:
• Gövde tamamıyla koyu kahverengi – siyaha yakın
• Baş kısmı kısa tüylü ve grimsi → leşle beslenme sırasında hijyen sağlar
• Gaga: Kalın, kuvvetli ve kanca şeklinde; kemik kırabilecek güçtedir
• Gözler: Koyu renkli, çukurda ve yırtıcı bakışlı
• Bacaklar: Güçlü, sarımsı-gri renkte

Habitat ve Yayılım

• Yayılım alanı: Güney Avrupa, Orta Asya, Çin’in kuzeyi, Orta Doğu
• Türkiye’de:
• Ege, Akdeniz, Orta Anadolu ve Doğu Anadolu bölgelerinde yuvalar
• Özellikle Murat Dağı, Bolkarlar, Beydağları ve Munzur Dağları önemli üreme alanlarıdır
• Habitat tercihi:
• Ormanlık dağlık alanlar, açık kayalıklar ve bozkır-orman geçiş zonları
• Genellikle 1000–2500 m yükseklikteki yamaçlarda ürer

Davranış ve Üreme

• Yuvalama:
• Devasa yuvalarını genellikle yüksek çam ağaçlarının ya da kayalık uçurumların üzerine yapar
• Yuvasını yıllarca kullanır, her yıl üzerine yeni katmanlar ekler
• Üreme:
• Tek yumurta bırakır (Mart–Mayıs)
• Kuluçka süresi: yaklaşık 55 gün
• Yavru yuvayı 3–4 ayda terk eder
• Ebeveyn davranışı:
• Hem dişi hem erkek besleme yapar
• Aşırı insan baskısına karşı çok hassastır

Beslenme ve Ekolojik Rol

• Leşçildir (obligat nekrofaj):
• Yalnızca ölü hayvanlarla beslenir
• Özellikle büyük memeli leşleri (koyun, keçi, sığır) tercih eder
• Ekosistemdeki rolü:
• Doğal çöpçü → ölü hayvanları ortadan kaldırarak hastalıkların yayılmasını engeller
• Bu yönüyle halk sağlığı için dolaylı bir koruyucudur
• Avlanmaz, canlı hayvan öldürmez

İnsana Zararlılık Durumu

• İnsana tamamen zararsızdır
• Canlı hayvana saldırmaz
• İnsanlardan ürker; temas kurmaz
• Halk arasında yanlış şekilde “hayvan öldürür” sanılması nedeniyle yanlış hedef olmuştur

İlk Yardım ve Tıbbi Müdahale

• Yaralı bir bireyle karşılaşılırsa:
• Derhal Doğa Koruma ve Milli Parklar Müdürlüğü’ne ya da rehabilitasyon merkezlerine haber verilmelidir
• Kendini savunmak için gagalayabilir → bu çok güçlü bir darbedir, tetanoz riski taşır
• Yaralıya yaklaşırken mutlaka eldiven ve koruma kullanılmalıdır

Tıbbi / Bilimsel / Endüstriyel Kullanım

• Tıbbi ya da endüstriyel kullanım yoktur
• Bilimsel önemi büyüktür:
• Ekotoksikoloji çalışmaları → ağır metal ve pestisit birikimi
• Leşçillerin besin zincirindeki rolü araştırmalarında model tür
• Popülasyon izleme yoluyla iklim değişikliğinin etkileri takip edilir

Koruma Durumu

• IUCN: Near Threatened (NT)
• CITES: Ek II
• Türkiye’de: Nesli tehlike altında, koruma altındadır
• Tehditler:
• Zehirlenmeler (tarımsal kimyasallar, kasıtlı leş zehirlemeleri)
• Elektrik hatlarına çarpma
• Habitat tahribatı, ormansızlaşma
• İnsan rahatsızlığı nedeniyle yuva terk etme

İlginç Bilgiler ve Kültürel Notlar

• Osmanlı'da bazı doğan terbiyecileri akbabaları izleyerek leş bölgesi tespiti yapardı
• Anadolu’da bazı bölgelerde "kara çoban", "ölü bekçisi" gibi isimlerle anılır
• Doğada "gökyüzünde siyah kanatlar açıldığında temizlik başlar" şeklinde folklorik bir deyim vardır
• Termal hava akımlarında süzülerek saatlerce hiç kanat çırpmadan uçabilir
• Yuvasına yaklaşan insanı 300 metreden tespit edebilir

Bilimsel Kaynaklar ve Referanslar

• BirdLife International (Aegypius monachus species factsheet)
• IUCN Red List
• Türkiye Yaban Hayatı Atlası – WWF Türkiye
• Doğa Derneği – Kara Akbaba İzleme Raporu
• Raptors of the World – Ferguson-Lees & Christie
• TÜBİTAK – Yırtıcı Kuş Ekolojisi ve Koruma Programı (2017–2023)