Parasitica – Parazitoit Eşekarısı Türleri

Parasitica, Hymenoptera takımının Apocrita alt takımı içerisinde yer alan ve yumurtlama borusunu (ovipositor) genellikle başka bir böcek (konukçu) üzerine veya içine yumurta bırakmak için kullanan geniş bir eşekarısı grubudur. Bu grup, "parazit" olarak adlandırılsa da, aslında "parazitoit" olarak tanımlanmaları daha doğrudur; çünkü yaşam döngülerini tamamlamak için konukçu organizmayı genellikle öldürürler. Bu özellikleriyle gerçek parazitlerden (konukçularını öldürmeyen) ayrılırlar. Parasitica, evrimsel olarak parafiletik bir gruptur, yani tüm üyelerinin ortak bir atadan geldiği ancak bu atanın tüm torunlarını içermediği anlamına gelir (örneğin, Aculeata grubu, Parasitica'nın içinden evrimleşmiştir). Tür çeşitliliği açısından Hymenoptera takımının en zengin dallarından biridir ve ekosistemlerde özellikle doğal zararlı kontrolü açısından hayati bir rol oynarlar. Çiftliklerden ormanlara, bahçelerden çayırlara kadar hemen her karasal habitatta bulunurlar.

Bilimsel Sınıflandırma

• Alem: Animalia – Hayvanlar
• Şube: Arthropoda – Eklembacaklılar
• Sınıf: Insecta – Böcekler
• Takım: Hymenoptera – Zar Kanatlılar
• Alt Takım: Apocrita – Dar Belli Zar Kanatlılar
• İnfraorder/Grup: Parasitica – Parazitoit Eşekarısı Türleri (Parafiletik bir grup)

Parasitica grubu içinde çok sayıda süperfamilya ve familya bulunur. Bu çeşitlilik, konukçu seçimi, yaşam döngüsü ve morfolojik adaptasyonlarda büyük farklılıklar gösterir. En bilinen ve ekolojik açıdan önemli süperfamilyalar ve bazı familyaları şunlardır:

1. Ichneumonoidea Üstfamilyası:

• Ichneumonidae (İçten Parazitoit Eşekarısı): Büyük ve çok tür içeren bir familyadır. Genellikle uzun antenleri ve bazı türlerde çok uzun yumurtlama boruları (ovipositor) bulunur. Özellikle güve ve kelebek (Lepidoptera) larvalarının, bazen de diğer böcek larvalarının ve pupalarının iç parazitoitleridir.
• Braconidae (Braconid Eşekarısı): Ichneumonidae'ye benzer şekilde çok tür içeren ve genellikle daha küçük boyutlu bir familyadır. Genellikle afitler (yaprak bitleri), tırtıllar ve Coleoptera larvaları gibi çok çeşitli konukçuların parazitoitleridir. Bazı türler, konukçunun vücudunda dışarıdan görülen küçük beyaz kozalar oluşturur.

1. Chalcidoidea Üstfamilyası:

• Oldukça küçük boyutlu, genellikle metalik renkli ve kanat damarlanması indirgenmiş olan çok sayıda familyayı içerir. Çok çeşitli konukçuları (yumurtalar, larvalar, pupalar) ve yaşam stratejileri (parazitoit, hiperparazitoit, bitki gal oluşturanlar) vardır. Özellikle tarım zararlılarının biyolojik mücadelesinde yaygın olarak kullanılırlar. (Örn: Encyrtidae, Aphelinidae, Pteromalidae, Chalcididae).

1. Proctotrupoidea Üstfamilyası:

• Genellikle küçük, siyah ve parlak eşekarısı türlerini içerir. Böceklerin yumurtaları, larvaları veya pupaları üzerinde parazitoittirler.

1. Cynipoidea Üstfamilyası:

• Bu gruptaki bazı familyalar (örn. Cynipidae) bitkilerde gal (ur) oluşumuna neden olurken, diğerleri (örn. Figitidae) başka böceklerin parazitoitleridir.

Bu grupların temel özelliği, larvalarının gelişimini tamamlamak için bir konukçuya bağımlı olmaları ve bu süreçte konukçuyu genellikle öldürmeleridir.

Morfolojik Özellikler

Parasitica üyeleri, türler arası büyük farklılıklara rağmen bazı ortak morfolojik özelliklere sahiptir:

• Boyut ve Genel Görünüm: Çok küçük, mikroskobik boyutlardan (0.2 mm'den az) birkaç santimetreye kadar değişebilirler. Genellikle narin ve ince yapılı böceklerdir. Renkleri siyahtan kahverengiye, bazı türlerde ise parlak metalik (yeşil, mavi, bronz) tonlara kadar değişebilir.
• Baş: Genellikle büyük bileşik gözlere sahiptirler. Antenler, türün ekolojisine göre uzun, kısa, kıl gibi veya tespih tanesi gibi farklı şekillerde olabilir. Antenler, konukçuları ve yumurtlama yerlerini bulmada kritik rol oynar.
• Göğüs (Toraks): Üç çift bacak ve genellikle iki çift zar kanat taşır. Kanat damarlanması, familyadan familyaya büyük farklılıklar gösterir ve bazı çok küçük türlerde kanat damarları tamamen kaybolmuş veya indirgenmiştir.
• Karın (Abdomen): Göğüs ile karın arasında belirgin bir daralma (petiyol veya "eşekarısı beli") bulunur. Bu daralma, özellikle bazı türlerde çok ince ve uzundur.
• Yumurtlama Borusu (Ovipositor): Dişi bireylerde bulunan en belirgin özelliktir. Yumurta bırakma organı, konukçunun dokusuna (vücuduna, yumurtasına veya pupasına) nüfuz etmek için uzamış, ince ve delici bir yapıya dönüşmüştür. Bazı türlerde bu yapı vücut uzunluğundan birkaç kat daha uzun olabilir. İğneli arılar ve eşekarısı türlerinden (Aculeata) farklı olarak, Parasitica'nın yumurtlama borusu savunma için modifiye edilmiş bir iğne değildir; bu türler genellikle insanları sokmazlar. Ancak bazı büyük türler, ele alındıklarında batıcı yumurtlama borularıyla "iğne" gibi bir etki yapabilirler, ancak bu zehirli bir sokma değildir.

Yaşam Döngüsü ve Davranış

Parasitica üyeleri, tam başkalaşım (holometabolizm) geçirirler (yumurta, larva, pupa, ergin evreleri). Yaşam stratejileri, parazitoitizm adı verilen özel bir ilişki üzerine kuruludur:

• Parazitoitizm Türleri:
• Ektoparazitoitler: Larvalar, konukçunun dış yüzeyinde gelişirler. Dişi eşekarısı, konukçuyu felç eder ve yumurtasını dışına bırakır. (Örn: Bazı Braconidae üyeleri).
• Endoparazitoitler: Larvalar, konukçunun vücudunun içinde gelişirler. Dişi eşekarısı, yumurtasını konukçunun vücuduna bırakır. (Örn: Ichneumonidae, birçok Braconidae ve Chalcidoidea üyesi).
• İdiobiont Parazitoitler: Dişi, yumurta bırakmadan önce konukçuyu felç eder veya öldürür. Larva, bu felçli veya ölü konukçu üzerinde/içinde gelişir ve konukçu gelişimine devam edemez.
• Koinobiont Parazitoitler: Dişi, konukçuya yumurta bıraktıktan sonra konukçunun gelişimi bir süre daha devam eder. Larva, konukçuyu tüketmeye başlamadan önce konukçu büyümeye devam edebilir ve aradaki etkileşim daha karmaşıktır.
• Hiperparazitoitler: Birincil parazitoitlerin kendilerinin parazitoiti olan türlerdir. Yani, bir parazitoit başka bir parazitoit üzerinde gelişir. Bu, besin zincirinde ek bir katman oluşturur ve böcek popülasyonlarının dengesinde önemli bir rol oynar.
• Konukçu Spesifikliği: Birçok parazitoit eşekarısı türü, belirli bir konukçu türüne veya yakın akraba türler grubuna karşı oldukça özelleşmiştir. Bu, onların biyolojik mücadele ajanı olarak kullanılmasını kolaylaştırır. Ancak bazı türler daha geniş bir konukçu yelpazesine sahip olabilir.
• Konukçu Manipülasyonu: Bazı parazitoitler, konukçularının davranışlarını veya fizyolojilerini manipüle edebilirler. Örneğin, bazıları konukçunun pupalaşmasını engeller, bazıları ise konukçunun kendi yavrularını korumak için saldırgan davranmasına neden olabilir (zombi karınca gibi).
• Yaşam Döngüsü:

1. Yumurta: Dişi eşekarısı, uygun bir konukçuyu bulduktan sonra yumurtlama borusu ile yumurtasını konukçunun içine veya dışına bırakır.
2. Larva: Yumurtadan çıkan parazitoit larva, konukçuyu içeriden veya dışarıdan yavaşça tüketmeye başlar. Bu aşamada konukçu genellikle ölür.
3. Pupa: Larva, gelişimini tamamladığında konukçunun içinde veya dışında pupa evresine geçer. Bu evrede bir koza örebilir.
4. Ergin: Pupa evresini tamamlayan ergin eşekarısı, konukçunun kalıntılarından veya kozadan çıkar. Erginler genellikle nektarla (enerji için) beslenir ve çiftleşerek yeni bir döngü başlatırlar.

Ekolojik Rol

Parasitica üyeleri, ekosistemlerde ve tarımsal alanlarda vazgeçilmez ve kritik ekolojik roller üstlenirler:

• Doğal Zararlı Kontrolü (Biyolojik Mücadele): En önemli rolleri, çeşitli böcek zararlılarının (tırtıllar, yaprak bitleri, sinek larvaları, böcek yumurtaları vb.) popülasyonlarını doğal yollarla kontrol altında tutmalarıdır. Bu sayede, tarım alanlarında kimyasal pestisit kullanımını azaltmaya yardımcı olurlar ve entegre zararlı yönetimi (IPM) stratejilerinin temelini oluştururlar. Birçok tarımsal üründe, böcek zararlılarının doğal düşmanı olarak Parasitica türleri kullanılır.
• Besin Zincirinin Parçası: Kendileri de yırtıcılar veya diğer parazitoitler için besin kaynağı olabilirler. Hiperparazitoitizm, ekosistemlerde besin ağının karmaşıklığını artırır ve dengeleyici bir rol oynar.
• Biyoçeşitlilik: Son derece tür zengini olmaları, ekosistemlerin genel biyoçeşitliliğine ve karmaşıklığına büyük katkı sağlar.

Dağılım

Parasitica infraorder'ı, Antarktika hariç dünya genelindeki tüm karasal habitatlarda, konukçu böceklerin bulunduğu her yerde yayılış gösterir. Tür çeşitliliği ve yoğunluğu, özellikle tropikal ve ılıman bölgelerde zirveye ulaşır.

• Türkiye'deki Varlığı: Türkiye, biyoçeşitlilik açısından zengin bir ülke olması ve çeşitli tarımsal ekosistemlere sahip olması nedeniyle çok sayıda Parasitica türüne ev sahipliği yapar. Özellikle Ichneumonidae, Braconidae ve Chalcidoidea gibi büyük familyaların Türkiye faunasında binlerce türü bulunmaktadır. Bu türler, ülkemizin doğal ekosistemlerinde ve tarım arazilerinde çeşitli zararlı böceklerin popülasyonlarını dengelemek için kritik bir rol oynamaktadır. Türkiye'de entomologlar, bu eşekarısı türlerinin tespiti, sınıflandırılması ve biyolojik mücadele potansiyelleri üzerine yoğun araştırmalar yapmaktadır.

İnsanlar Üzerindeki Etkileşim ve Tehlikeler

Parasitica üyeleriyle insanlar arasındaki etkileşim, büyük ölçüde faydalıdır ve genellikle herhangi bir tehlike içermez.

• Sokma ve Zehir: Aculeata'daki (iğneli arılar, karıncalar) yakın akrabalarının aksine, Parasitica'nın dişilerinde bulunan yumurtlama borusu savunma amaçlı bir iğneye dönüşmemiştir. Bu nedenle, insanları sokmazlar ve zehirli değildirler. Bazı büyük türler, elle tutulduğunda yumurtlama borularıyla hafif bir batma hissi verebilir, ancak bu zararsızdır ve zehir içermez. İnsanlar için doğrudan bir tehdit oluşturmazlar.
• Faydalı Etkiler:
• Doğal Zararlı Kontrolü: İnsanlar için en önemli etkileri, tarım zararlılarını (örneğin tırtıllar, yaprak bitleri, beyazsinekler) doğal yollarla kontrol ederek tarımsal verimliliği artırmaları ve kimyasal pestisit kullanım ihtiyacını azaltmalarıdır. Bu, hem çevresel sağlığı hem de insan sağlığını olumlu yönde etkiler.
• Biyolojik Mücadele Programları: Birçok Parasitica türü, ticari olarak üretilerek seralarda ve açık tarlalarda belirli tarım zararlılarına karşı biyolojik mücadele ajanı olarak salınmaktadır.

Tıpta veya Başka Alanlarda Kullanım Bilgisi

Parasitica üyeleri, doğrudan tıbbi uygulamalardan ziyade, ağırlıklı olarak tarım ve ekolojik araştırmalar alanında büyük öneme sahiptir:

• Biyolojik Zararlı Kontrolü: Bu, Parasitica'nın en önemli kullanım alanıdır. Tarım zararlılarına karşı etkili ve çevre dostu bir yöntem olarak biyolojik mücadelede yaygın olarak kullanılırlar. Örneğin:
• Trichogramma türleri: Mısır kurdu, pamuk kurdu gibi birçok Lepidoptera (kelebek ve güve) zararlısının yumurtalarına parazit oldukları için yaygın olarak kullanılırlar.
• Aphidius ve Lysiphlebus türleri: Yaprak bitlerine karşı etkili parazitoitlerdir ve seralarda biyolojik kontrol amacıyla salınırlar.
• Encarsia formosa: Beyazsinek (Trialeurodes vaporariorum) gibi sera zararlılarına karşı başarılı bir biyolojik kontrol ajanıdır.
• Bu yöntem, pestisit kullanımını azaltarak hem çiftçilere ekonomik fayda sağlar hem de çevreyi korur.
• Ekolojik ve Entomolojik Araştırmalar: Parazitoit eşekarısı türleri, böcek-konukçu etkileşimleri, evrimsel adaptasyonlar, davranış ekolojisi ve tür çeşitliliği gibi alanlarda önemli model organizmalardır. Karmaşık yaşam döngüleri ve konukçu manipülasyon stratejileri, bilim insanlarına doğal sistemlerin işleyişi hakkında değerli bilgiler sunar.
• Genetik ve Biyoçeşitlilik Araştırmaları: Son derece tür zengini olmaları, taksonomik ve genetik araştırmalar için geniş bir materyal sağlar. Bu da biyoçeşitliliğin anlaşılması ve korunması için önemlidir.

Parasitica, gezegenimizdeki ekosistemlerin dengesi ve tarımsal üretimin sürdürülebilirliği için vazgeçilmez bir böcek grubudur. Onların varlığı ve işlevleri, doğal zararlı kontrolü ve sağlıklı ekosistemler açısından kritik bir öneme sahiptir.

Bilgi ve araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Wikipedia – Parasitica (Insect).
• Britannica – Parasitic wasp.
• Iowa State University – Entomology: Parasitic Wasps.
• University of California, Riverside – Biological Control: Parasitic Wasps.
• Gullan, P. J., & Cranston, P. S. (2014). The Insects: An Outline of Entomology. Wiley Blackwell.
• Türkiye Entomoloji Dergisi – Türkiye faunası üzerine araştırmalar.
• Fotoğraf:SE Thorpe