Euphorbia rhabdotosperma (Çizgili Tohumlu Sütleğen)

Bugün, özellikle Doğu Türkiye, Kafkaslar, Transkafkasya, İran ve Türkmenistan gibi bölgelerde yayılış gösteren Euphorbia rhabdotosperma hakkında bilgi vereceğiz. Halk arasında belirli bir Türkçe adı olmasa da, bilimsel adındaki "rhabdotosperma" (Yunancada "rhabdotos" - çizgili ve "sperma" - tohum anlamına gelir) kelimesinden dolayı Çizgili Tohumlu Sütleğen olarak adlandırabiliriz. Bu isimlendirme, bitkinin tohum yüzeyindeki belirgin çizgili veya buruşuk yapıya atıfta bulunur ve bu özellik onu benzer türlerden ayırır. Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının bu üyesi, diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia rhabdotosperma, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine aittir. Bitki ilk kez Radcl.-Sm. tarafından 1975 yılında tanımlanmıştır. "Rhabdotosperma" epiteti, bitkinin tohum yüzeyinin belirgin şekilde boyuna çizgili veya kırışık (striate-rugulose) olmasına işaret eder ve bu özellik, özellikle Euphorbia helioscopia gibi benzer türlerden ayrılmasında kritik bir teşhis özelliğidir. Bu tür, genellikle tek yıllık otsu bir bitkidir.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species): Euphorbia rhabdotosperma (Çizgili Tohumlu Sütleğen)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia rhabdotosperma, doğal olarak Doğu Türkiye, Kuzey Kafkasya, Transkafkasya, İran ve Türkmenistan'a özgüdür. Genellikle nehir kenarlarında, eteklerde, sulu tarım arazilerinin kenarlarında, kireçtaşı kayalıklarında ve bozkırlarda bulunur.

Türkiye florası için Euphorbia rhabdotosperma doğal bir bitkidir. Ülkemizin özellikle Akdeniz Bölgesi'nin doğu kesimleri (Antalya ve kuzeyi) ile Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinin bazı kesimlerinde yayılış gösterir. Şu anda İstanbul'da olmamız itibarıyla, bu türün şehrin doğal florasında yaygın olarak bulunması beklenmez, çünkü yayılış alanı daha çok iç bölgelerin kırsal ve dağlık alanlarına özgüdür. Genellikle 1100 metreden 1400 metreye kadar olan yüksek rakımlarda yetişebilir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia rhabdotosperma, genellikle tek yıllık, otsu bir bitkidir:

• Büyüme Şekli: Genellikle küçük bir Euphorbia helioscopia'yı andırır. Tek yıllık otsu bir bitkidir ve genellikle 10-40 cm boylarına ulaşır. Gövdeleri dik veya yükselici olup, dallanabilir.
• Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının çoğu üyesi gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir.
• Yaprak Morfolojisi: Gövde yaprakları (5-13(20) x 2-5(8) mm) ve ışın yaprakları (raylet leaves) (5-11 x 3-7 mm) E. helioscopia'ya göre daha küçüktür. Yapraklar genellikle oval ila ters yumurtamsı (obovate) şekildedir ve kenarları ince dişli olabilir.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyumlar, genellikle parlak sarımsı-yeşil braktelerle çevrilidir. Bu brakteler, bitkinin çiçek durumuna dikkat çekici bir görünüm kazandırır.
• Euphorbia rhabdotosperma'nın siyatuymları genellikle küçük, yeşilimsi-sarı renkte olup, uç kısımlarında dört adet belirgin nektar bezi bulunur.
• Çiçeklenme dönemi ilkbahar sonundan yaza kadar sürer.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak tohumlarını yayan, üç loblu bir kapsüldür (yaklaşık 2.5-3 mm).
• Tohum Özelliği: Türün en belirgin ayırt edici özelliği tohum yüzeyidir. Tohumlar, boyuna çizgili-buruşuk (longitudinally striate-rugulose) bir yüzeye sahiptir. Bu özellik, E. helioscopia'nın petekli-ağsı (favose-reticulate) tohum yüzeyinden farklıdır. Bu "çizgili tohum" özelliği, bitkiye adını vermiştir.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia rhabdotosperma, morfolojik olarak Euphorbia helioscopia'ya benzese de, tohum yüzeyindeki belirgin çizgili yapısı sayesinde kolayca ayırt edilebilir. Bu özellik, bitkinin taksonomik sınıflandırılmasında kritik bir rol oynar. Genellikle tarım alanlarının kenarları ve bozkırlar gibi açık habitatlarda bulunması, onun adaptasyon yeteneğini gösterir. Diğer sütleğenler gibi, zehirli lateksi, bitkinin otçul hayvanlara karşı etkili bir savunma mekanizmasıdır."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Euphorbia rhabdotosperma, nehir kenarları, etekler, sulu tarım arazilerinin kenarları, kireçtaşı kayalıkları ve bozkırlar gibi çeşitli habitatlarda yetişebilir. Nemli ve kurak koşulları bir arada bulunduran alanlarda bulunur.
• Ekolojik Rolü:Biyoçeşitlilik: Bulunduğu habitatlardaki bitki örtüsü çeşitliliğine katkıda bulunur.
• Yabancı Ot: Bazı tarım alanlarında, özellikle sulu tarım yapılan bölgelerde yabancı ot olarak görülebilir.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia rhabdotosperma, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşıyan bir bitkidir:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia rhabdotosperma, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu (lateks), ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara ve zehirlenmeye neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Euphorbia cinsi içinde birçok tür geleneksel tıpta kullanılmış olsa da, Euphorbia rhabdotosperma'nın spesifik olarak tıbbi kullanımı hakkında detaylı bilgi bulunmamaktadır. Zehirli olması nedeniyle, herhangi bir tıbbi amaçla kullanmak veya tüketmek hayati risk taşır ve kesinlikle kaçınılmalıdır.
• Diğer Kullanım Alanları: Yaygın olarak kültüre alınan veya ticari bir değere sahip bir bitki değildir.

5. Koruma Durumu

Euphorbia rhabdotosperma, doğal yayılış alanlarında (Doğu Türkiye, Kafkaslar, İran, Türkmenistan) nispeten geniş bir dağılıma sahip olması nedeniyle, genel olarak küresel düzeyde tehdit altında olan bir tür olarak kabul edilmez. IUCN Kırmızı Listesi'nde spesifik bir değerlendirmesi olmasa da, genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alması muhtemeldir.

Türkiye'deki popülasyonları da bilinen yayılış alanlarında yaygın ve sağlıklıdır. Habitat tahribatı veya tarım alanlarının genişlemesi gibi yerel faktörler bazı bölgelerdeki popülasyonları olumsuz etkileyebilir. Ancak, genel yayılışı ve adapte olabilen yapısı, türün sürekliliğini desteklemektedir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia rhabdotosperma
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia rhabdotosperma
• Flora of Turkey and the East Aegean Islands (P.H. Davis) – Türkiye florasına dair temel referans.
• Euro+Med PlantBase - Euphorbia rhabdotosperma
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi)
• Akademik Yayınlar ve Herbaryum Kayıtları, özellikle Euphorbia cinsi ve tohum morfolojisi üzerine yapılan çalışmalar.
• https://uk.inaturalist.org/photos/328138253