Euphorbia peplis L.

Euphorbia peplis L. (Deniz Sütleğeni / Kum Sütleğeni)

Bugün, özellikle Akdeniz ve Karadeniz kıyılarında, kumlu plajlarda, çakıllı sahillerde ve rahatsız edilmiş kıyı kumullarında yayılış gösteren Euphorbia peplis hakkında bilgi vereceğiz. Bilimsel adındaki "peplis" kelimesi Yunanca'da "kısa cüppe" veya "giysi" anlamına gelir ve bitkinin genellikle yere yayılan veya alçak büyüme şekline atıfta bulunuyor olabilir. Halk arasında yaygın bir Türkçe adı olmasa da, yayılış alanına ve morfolojik özelliklerine dayanarak Deniz Sütleğeni veya Kum Sütleğeni olarak adlandırabiliriz. Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının bu üyesi, diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia peplis, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine aittir. Bitki ilk kez Linnaeus tarafından 1753 yılında tanımlanmıştır. Bu tür, genellikle tek yıllık otsu bir bitkidir ve özellikle kıyısal kumlu veya çakıllı habitatlara adapte olmuştur.

Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
Takım (Order): Malpighiales
Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
Tür (Species):şim Euphorbia peplis (Deniz Sütleğeni / Kum Sütleğeni)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia peplis, doğal olarak Akdeniz Havzası'ndan (Güney Avrupa, Kuzey Afrika, Batı Asya) ve Karadeniz kıyılarına kadar geniş bir coğrafyada yayılış gösterir. Genellikle kıyı kumulları, kumlu ve çakıllı plajlar, deniz kenarındaki rahatsız edilmiş topraklar ve tuzlu bataklıkların kenarları gibi habitatlarda bulunur.

Türkiye florası için Euphorbia peplis doğal bir bitkidir ve ülkemizin özellikle Akdeniz, Ege ve Karadeniz kıyı şeritlerinde yayılış gösterir. Şu an İstanbul'da olmamız itibarıyla, bu türün şehrin kıyı kumullarında veya çakıllı sahillerinde bulunması oldukça mümkündür. Genellikle deniz seviyesinden düşük rakımlarda, kumlu veya çakıllı, iyi drene edilmiş topraklarda yetişir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia peplis, kıyısal ortamlara adapte olmuş, yere yayılan bir bitkidir:

Büyüme Şekli: Genellikle 5 ila 30 cm uzunluğunda olabilen, tek yıllık otsu bir bitkidir. Gövdeleri yere yayılıcı (prostrate) veya yükselici olup, genellikle kırmızımsı renktedir ve tabandan itibaren yoğun dallanır. Kumda köklenme eğilimindedir.
Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının tüm üyeleri gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici/kalıcı görme bozuklukları gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir.
Yaprak Morfolojisi: Yapraklar karşılıklı (opposite) dizilişli, küçük (genellikle 5–15 mm uzunluğunda), oval ila kalp şeklinde (obcordate) olup, uçları genellikle çentiklidir. Yaprak kenarları düz (entire) ve tüysüzdür. Genellikle parlak yeşil veya mavimsi-yeşil renkte olup, bazen ortalarında kırmızımsı bir leke bulunabilir (özellikle stres altında).
Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyumlar çok küçüktür ve genellikle yaprak koltuklarında (axillary) tek başına veya küçük kümeler halinde belirir.
Euphorbia peplis'in siyatuymları genellikle küçük, yeşilimsi-sarı renkte olup, uç kısımlarında dört adet belirgin nektar bezi bulunur. Bu bezler genellikle oval veya yuvarlak olup, belirgin boynuzlara sahip değildir.
Çiçeklenme dönemi genellikle Haziran ayından Eylül ayına kadar sürer.
Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak tohumlarını yayan, üç loblu bir kapsüldür. Kapsüller genellikle tüysüzdür ve yüzeyinde hafif pürüzler olabilir.
Tohum Özelliği: Tohumlar küçük (yaklaşık 1-1.5 mm), oval veya üç köşeli, yüzeyi belirgin şekilde kırışık veya enine çizgili (transversely ridged) olup, kahverengimsi-siyah renktedir. Tohumların bu kırışık yapısı, türün teşhisinde önemli bir özelliktir.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia peplis, kıyısal kumulların ve plajların karakteristik bir sütleğenidir. Yere yayılan büyüme şekli ve kumlu ortamlara olan adaptasyonu, onu bu hassas ekosistemlerin erozyon kontrolünde önemli kılar. Genellikle fark edilmezler, ancak tohumlarındaki özel desenler ve bitkinin genel yapısı onu diğer sütleğen türlerinden ayırır. Tüm sütleğenler gibi, zehirli lateksi, bitkinin doğal bir savunma mekanizmasıdır ve temas halinde dikkatli olunmalıdır. Kıyı ekosistemlerinin korunmasında bu türün yaşam alanları da göz önünde bulundurulmalıdır."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

Habitat Tercihi: Euphorbia peplis, özellikle kıyı kumulları, kumlu ve çakıllı plajlar, deniz kenarındaki rahatsız edilmiş topraklar ve tuzlu bataklıkların kenarları gibi tuzluluğa ve rüzgara maruz kalan habitatları tercih eder. İyi drene edilmiş, kumlu topraklarda iyi yetişir.
Ekolojik Rolü:Kumul Stabilizasyonu: Kıyı kumullarındaki kök sistemiyle kumun erozyonunu önlemeye yardımcı olabilir.
Tuz Toleransı: Tuza dayanıklı (halofit) bir türdür ve bu sayede kıyısal alanlarda başarılı bir şekilde yaşar.
Biyoçeşitlilik: Kıyı ekosistemlerinin önemli bir bileşenidir.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia peplis, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşıyan bir bitkidir:

Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia peplis, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu (lateks), ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici/kalıcı görme bozuklukları gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara ve zehirlenmeye neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Bu türle ilgili geleneksel veya modern tıbbi kullanım bilgisi bulunmamaktadır. Zehirli olması nedeniyle, herhangi bir tıbbi amaçla kullanmak veya tüketmek hayati risk taşır ve kesinlikle kaçınılmalıdır.
Diğer Kullanım Alanları: Yaygın olarak kültüre alınan veya ticari bir değere sahip bir bitki değildir. Bazı bölgelerde, kumul ekosistemlerinin bozulmasıyla birlikte yaygınlaşabilir.

5. Koruma Durumu

Euphorbia peplis, Akdeniz ve Karadeniz kıyılarında geniş bir coğrafi yayılıma sahip olması ve çeşitli kıyısal habitatlara uyum sağlayabilmesi nedeniyle, genel olarak küresel düzeyde tehdit altında olan bir tür olarak kabul edilmez. IUCN Kırmızı Listesi'nde genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alır.

Türkiye'deki popülasyonları da bilinen yayılış alanlarında yaygın ve sağlıklıdır. Ancak, kıyı bölgelerindeki yapılaşma, turizm faaliyetleri ve habitat tahribatı gibi yerel faktörler, özellikle hassas kumul ekosistemlerindeki popülasyonları olumsuz etkileyebilir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia peplis
Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia peplis
Flora of Turkey and the East Aegean Islands (P.H. Davis) – Türkiye florasına dair temel referans.
Euro+Med PlantBase - Euphorbia peplis
IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi)
Akademik Yayınlar ve Herbaryum Kayıtları.

Kaynaklar

profil resmi