Euphorbia altissima var. glabrescens (Tüysüz Uzun Sütleğen Varyetesi)

Bugün, Doğu Akdeniz ve Batı Asya'nın kuru ve taşlık yamaçlarında bulunan, Euphorbia altissima türünün daha az tüylü veya tüysüz bir varyetesi olan Euphorbia altissima var. glabrescens hakkında konuşacağız. Halk arasında belirli bir Türkçe adı olmasa da, bilimsel adındaki "glabrescens" (tüysüzleşen) kelimesinden dolayı Tüysüz Uzun Sütleğen Varyetesi olarak adlandırabiliriz. Bu varyete, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının bir üyesi olup, diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia altissima var. glabrescens, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine ve Euphorbia altissima türüne ait bir varyetedir. Bilimsel adının sonundaki "Boiss." kısaltması, bitkinin Pierre Edmond Boissier tarafından tanımlandığını göstermektedir. "Glabrescens" epiteti Latince'den gelir ve bitkinin tüysüz veya neredeyse tüysüz olmasına atıfta bulunur; bu da onu ana varyete olan var. altissima'dan ayıran temel morfolojik özelliktir.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species):: Euphorbia altissima
• Varyete (Variety): Euphorbia altissima var. glabrescens (Tüysüz Uzun Sütleğen Varyetesi)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia altissima var. glabrescens, ana tür olan Euphorbia altissima'nın genel yayılış alanının bir kısmında bulunur. Bu varyetenin yayılışı özellikle Doğu Akdeniz Havzası ve Batı Asya'da (Türkiye, Suriye, İran, Irak) yoğunlaşmıştır. Kuru yamaçları, bozkırları, açık ormanlık alanları ve taşlık arazileri tercih eder.

Türkiye florası için Euphorbia altissima var. glabrescens doğal bir varyetedir. Ülkemizin özellikle İç Anadolu, Doğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu, Akdeniz'in iç kesimleri ve Karadeniz'in iç kesimlerinde yayılış gösterir. Şu anda İstanbul'da doğal olarak yaygın bulunması beklenmez, çünkü daha çok karasal ve kurak habitatları tercih eder. Genellikle deniz seviyesinden 2000 metreye kadar olan rakımlarda yetişebilir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia altissima var. glabrescens, ana türün genel özelliklerini taşır ancak adından da anlaşılacağı gibi daha az tüylü veya tüysüz yapısıyla ayırt edilir:

• Büyüme Şekli: Genellikle 50 ila 150 cm boylarında olabilen, çok yıllık otsu bir bitkidir. Tek veya az sayıda, dik ve sağlam bir ana gövdeye sahiptir. Gövde genellikle üst kısımlara doğru dallanır. Var. altissima'dan farklı olarak, gövdesi ve yaprakları genellikle tüysüz veya çok az tüylüdür.
• Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının çoğu üyesi gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltte tahrişe, gözle temasında ciddi iltihaplanmaya neden olabilir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar almaşık (alternat) dizilişli, basit ve genellikle dar mızraksı (lanceolate) ila şeritsi-mızraksı şekillidir. Kenarları düzdür. Gövde üzerindeki yapraklar alt kısımlara doğru seyrekleşebilir. Bitkinin üst yaprakları (brakte yaprakları), çiçek durumunun altında kümelenerek çiçekleri destekler ve genellikle sarımsı-yeşil renktedir. Yaprak yüzeyi var. altissima'ya göre daha pürüzsüz bir görünüme sahiptir.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyum, gösterişli brakte (bazen taç yaprağı gibi görünen yappaklar) ile çevrili, çok sayıda erkek çiçek ve tek bir dişi çiçekten oluşan bir yapıdır.
• Euphorbia altissima var. glabrescens'in siyatuymları genellikle parlak sarı veya sarımsı-yeşil renkte olup, uç kısımlarında iki adet boynuz benzeri nektar bezi bulunur. Genellikle şemsiyemsi bir yapıda kümelenirler.
• Çiçeklenme dönemi genellikle Mayıs ayından Ağustos ayına kadar sürer.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak açılan, üç loblu bir kapsüldür. Tohumlar küçük, pürüzlü veya hafif pürüzlü ve genellikle karunkulalıdır (tohumun beslenmesine yardımcı olan etli bir çıkıntıya sahip).

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia altissima var. glabrescens, ana türle benzer ekolojik nişi paylaşsa da, morfolojik olarak daha tüysüz yapısıyla dikkat çeker. Bu özellik, taksonomik ayrımda önemli bir ipucudur. Kurak iklim koşullarına gösterdiği uyum ve zehirli lateksi sayesinde otçul hayvanlardan korunma yeteneği, bu varyetenin de zorlu habitatlarda başarılı olmasını sağlar. Çiçekleri, bölgedeki tozlaştırıcılar için ilkbahar ve yaz başlarında değerli bir besin kaynağıdır."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Euphorbia altissima var. glabrescens, kuru yamaçlar, bozkırlar, stepler, açık ormanlık alanlar, tarlalar ve taşlık araziler gibi açık ve kurak habitatları tercih eder. Genellikle kalkerli (kireçli) veya killi, iyi drene edilmiş topraklarda bulunur.
• Ekolojik Rolü:Yabani Ot: Tarım alanlarında ve otlaklarda bir yabani ot olarak kabul edilebilir.
• Pioner Tür: Bozulmuş veya çıplak topraklarda ilk yerleşen türlerden biri olabilir ve toprak erozyonunu önlemeye yardımcı olabilir.
• Tozlaşma: Siyatyumları, özellikle ilkbaharda ve yaz başında çeşitli böcekler için nektar ve polen kaynağı sağlayarak tozlaşmaya katkıda bulunur.
• Kuraklık Toleransı: Kurak iklim koşullarına mükemmel adaptasyon yeteneği, onu bu habitatlarda önemli bir tür yapar.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia altissima var. glabrescens, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşıyan bir bitkidir:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia altissima var. glabrescens, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu, ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli iltihaplanma, ağrı ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Geleneksel tıpta bu varyeteye spesifik bir kullanım bilgisi bulunmamaktadır. Ancak, Euphorbia cinsinin diğer bazı üyeleri geleneksel olarak müshil veya anti-inflamatuar gibi çeşitli rahatsızlıklar için kullanılmıştır. Zehirli olması nedeniyle, herhangi bir tıbbi amaçla kullanmak veya tüketmek hayati risk taşır ve kesinlikle kaçınılmalıdır.
• Diğer Kullanım Alanları: Yaygın olarak kültüre alınan veya ticari bir değere sahip bir bitki değildir. Tarımsal bir yabani ot olarak mücadelesi önemli olabilir.

5. Koruma Durumu

Euphorbia altissima var. glabrescens, ana türün geniş coğrafi yayılıma sahip olması ve çeşitli kurak habitatlara kolayca uyum sağlayabilmesi nedeniyle, genel olarak küresel düzeyde tehdit altında olan bir tür veya varyete olarak kabul edilmez. IUCN Kırmızı Listesi'nde genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alır.

Türkiye'deki popülasyonları da özellikle ülkenin iç ve doğu kesimlerindeki kurak bölgelerde yaygın ve sağlıklıdır. Tarımsal faaliyetler ve bozuk alanların varlığı, bu varyetenin yayılışını desteklemektedir. Bu nedenle, özel bir koruma statüsü bulunmamaktadır.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia altissima var. glabrescens
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia altissima var. glabrescens
• Flora of Turkey and the East Aegean Islands (P.H. Davis) – Türkiye florasına dair temel referans.
• Euro+Med PlantBase - Euphorbia altissima var. glabrescens
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi)
• Akademik Yayınlar ve Herbaryum Kayıtları