Euphorbia prostrata (Yayık Sütleğen / Sürünücü Sütleğen)

Bugün, genellikle yol kenarlarında, çatlaklarda, bahçelerde ve rahatsız edilmiş topraklarda yayılış gösteren Euphorbia prostrata hakkında bilgi vereceğiz. Halk arasında Yayık Sütleğen veya Sürünücü Sütleğen olarak bilinir. Bilimsel adındaki "prostrata" (Latince "yere serilmiş, sürünücü" anlamına gelir) epiteti, bitkinin yere paralel uzanan, yayılıcı büyüme şekline atıfta bulunur. Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının bu üyesi, diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia prostrata, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine aittir. Bitki ilk kez Aiton tarafından 1789 yılında tanımlanmıştır. "Prostrata" epiteti, bitkinin tipik olarak yere yayılarak büyüme şeklini vurgular. Bu tür, genellikle tek yıllık otsu bir bitkidir.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species): Euphorbia prostrata (Yayık Sütleğen / Sürünücü Sütleğen)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia prostrata, Karayipler ve Güney Amerika'ya özgü bir türdür. Ancak, günümüzde dünyanın tropikal ve subtropikal bölgelerinin çoğunda, özellikle insan etkileşimine uğramış alanlarda (yol kenarları, bahçeler, tarlalar, kaldırımlar, boş araziler) yaygın olarak doğallaşmış (adventif) bir tür haline gelmiştir.

Türkiye florası için Euphorbia prostrata doğal bir bitki değildir; daha çok işgalci veya adventif bir yabancı ot olarak kabul edilir. Ülkemizde özellikle Marmara, Ege ve Akdeniz bölgelerindeki şehirleşmiş ve tarım alanlarında rastlanır. İstanbul'da olmamız itibarıyla, bu türün şehrin kent içi alanlarında, parklarda, bahçelerde, kaldırım çatlaklarında ve yol kenarlarında bulunması oldukça yaygındır. Genellikle alçak rakımlarda, rahatsız edilmiş topraklarda yetişir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia prostrata, genellikle tek yıllık, otsu bir bitkidir:

• Büyüme Şekli: Genellikle 20 cm uzunluğa kadar ulaşabilen, yere yayılıcı (prostrate), tüysüz veya hafif tüylü, tek yıllık otsu bir bitkidir. Gövdeleri tabandan yoğun dallanır ve bir mat oluşturur. Bitkinin genel yapısı narin görünse de, hızlı büyüyüp tohum vererek kolayca yayılır.
• Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının tüm üyeleri gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. Yutulması halinde dudaklarda ve ağız mukozasında kabarcıklara neden olabilir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar karşılıklı (opposite) dizilişli, küçük (genellikle 1 cm'den kısa), eliptik ila ters yumurtamsı (obovate) şekildedir. Yaprak kenarları ince dişli (serrulate) olabilir. Yaprakların rengi yeşil olup, bazen morumsu-kırmızı bir ton alabilir, özellikle stres altında veya yaşlandıkça.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyumlar çok küçüktür ve genellikle yaprak koltuklarında (axillary) kümeler halinde veya dalların üst yüzeyinde bulunur.
• Euphorbia prostrata'nın siyatuymları genellikle küçük, beyazımsı ila pembemsi braktelerle çevrilidir. Çanak benzeri yapının kenarında genellikle pembe ila kırmızı renkte, belirgin bezler bulunur.
• Çiçeklenme dönemi genellikle yazdan sonbahara kadar (Temmuz-Ekim) sürer.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak tohumlarını yayan, üç loblu bir kapsüldür. Kapsül genellikle sadece tabanında ve kenarları boyunca tüylüdür. Tohumlar küçük, köşeli, kırmızımsı ve her yüzeyinde belirgin 4 keskin kenar ve 5-8 enine kaburga bulunur.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia prostrata, sürünücü büyüme şekli ve kuraklığa dayanıklılığı sayesinde kentleşmiş ve rahatsız edilmiş alanlarda başarılı bir şekilde yayılmış kozmopolit bir türdür. Tohumlarının rüzgar ve su ile kolayca yayılması, popülasyonlarının genişlemesine katkıda bulunur. Her ne kadar bir yabancı ot olarak bilinse de, bazı bölgelerde geleneksel tıp pratiklerinde kullanıldığı rapor edilmiştir, ancak zehirli lateksi nedeniyle dikkatli olunmalıdır."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Euphorbia prostrata, insan etkileşimine uğramış ortamları (bahçeler, terkedilmiş tarlalar, fidanlıklar, çimenlikler, kaldırım çatlakları, atık alanlar, yol ve demiryolu kenarları) tercih eder. Kuru, kumlu veya çakıllı topraklarda iyi yetişir. Güneşli veya yarı gölgeli alanları tolere edebilir.
• Ekolojik Rolü:Yabancı Ot: Tarım alanlarında ve kentsel bölgelerde önemli bir yabancı ot olarak kabul edilir.
• Pioner Tür: Bozulmuş veya yeni oluşmuş habitatlarda ilk yerleşen türlerden biri olabilir.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia prostrata, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşır ve dikkatle yaklaşılması gereken bir bitkidir:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia prostrata, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu (lateks), ciltle temasında hafif ila şiddetli tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici/kalıcı kornea hasarı gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde dudaklarda ve ağız mukozasında kabarcıklara, mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara ve zehirlenmeye neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Bazı bölgelerde geleneksel tıpta çeşitli amaçlarla kullanıldığı rapor edilmiştir, ancak bu kullanımlar bilimsel olarak geniş çapta doğrulanmamıştır ve dikkatle yaklaşılmalıdır.
• Özellikle hemoroid (basur) tedavisinde kullanıldığına dair çalışmalar bulunmaktadır. Bitki özlerinin iltihap önleyici, ağrı kesici, antioksidan, kanamayı durdurucu ve yara iyileştirici özelliklere sahip olduğu belirtilmiştir. Bu bitkiden elde edilen ekstreler, Hindistan ve ABD'de hemoroid ve kolorektal hastalıkların tedavisinde kullanılabilecek tablet ve krem formunda patent almıştır.
• Bazı Afrika ve Hindistan geleneksel tıp sistemlerinde ishal, dizanteri, mide ağrısı, cilt hastalıkları, astım, diyabet ve hatta bazı cinsel yolla bulaşan enfeksiyonların tedavisinde kullanıldığı da kaydedilmiştir.
• Ancak, tüm bu kullanımlar için modern, kapsamlı klinik araştırmalar sınırlıdır ve bitkinin toksik doğası göz önüne alındığında, herhangi bir tıbbi amaçla kullanmadan önce mutlaka bir sağlık profesyoneline danışılmalıdır.
• Diğer Kullanım Alanları: Yaygın olarak süs bitkisi olarak kültüre alınmaz. Esas olarak bir yabancı ot olarak bilinir.

5. Koruma Durumu

Euphorbia prostrata, geniş bir coğrafi yayılıma sahip olması ve rahatsız edilmiş habitatlara kolayca uyum sağlayabilmesi nedeniyle, genel olarak küresel düzeyde tehdit altında olan bir tür olarak kabul edilmez. IUCN Kırmızı Listesi'nde genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alır.

Türkiye'de doğal olarak bulunmamakla birlikte, işgalci bir tür olarak yaygınlaşmaktadır. Bu durum, yerel bitki toplulukları üzerinde rekabetçi bir baskı oluşturabilir. Ancak, şu anda popülasyonları ülkemizde yaygın ve sağlıklıdır.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia prostrata
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia prostrata
• Euro+Med PlantBase - Euphorbia prostrata
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi)
• Agrosus Weeds Database - Euphorbia prostrata
• North Carolina State Extension - Euphorbia prostrata toxicity
• Asian Journal of Pharmaceutical and Health Sciences & PubMed Central kaynakları - Euphorbia prostrata tıbbi kullanımı üzerine yayınlar.