Euphorbia petrophila var. armena (Ermeni Kayalık Sütleğeni)

Bugün, özellikle Doğu Anadolu ve Kafkasya'nın yüksek dağlık bölgelerinde, kayalık ve taşlık yamaçlarda yayılış gösteren Euphorbia petrophila var. armena hakkında bilgi vereceğiz. Bu varyete, Euphorbia petrophila (Taş seven Sütleğen) türünün daha büyük meyvelere ve daha uzun gövdelere sahip olan bir alt taksonudur. Bilimsel adındaki "armena" epiteti, bitkinin Ermenistan'da (Caucasus bölgesi) bulunmasına atıfta bulunur. Halk arasında belirli bir Türkçe adı olmasa da, bilimsel ismini referans alarak Ermeni Kayalık Sütleğeni olarak adlandırabiliriz. Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının bu üyesi, diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia petrophila var. armena, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine ve Euphorbia petrophila türüne ait bir varyetedir. Bu varyete, Boissier tarafından tanımlanmıştır.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species): Euphorbia petrophila
• Varyete (Variety): Euphorbia petrophila var. armena (Ermeni Kayalık Sütleğeni)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia petrophila var. armena, doğal olarak Doğu Anadolu'dan Kafkasya'ya (Ermenistan, Azerbaycan, Gürcistan) ve Kuzeybatı İran'a kadar uzanan bir coğrafyada yayılış gösterir. Genellikle yüksek dağlık bölgelerde, kayalık yamaçlarda, taşlık otlaklarda, alpin ve subalpin kuşaklarda, özellikle kumtaşı ve kalkerli marl üzerinde açık kayalık alanlarda, taşlı steplerde ve çamlıklarda bulunur.

Türkiye florası için Euphorbia petrophila var. armena doğal bir bitkidir ve ülkemizin özellikle Doğu Anadolu Bölgesi'nde, Erzincan, Gümüşhane ve Bayburt gibi yüksek dağlık illerde yayılış gösterir. Bu varyete, Ermenistan'da da kaydı bulunduğu için endemik statüsünü kaybetmiştir. İstanbul'da olsak da, bu türün şehrin doğal florasında bulunması beklenmez, çünkü yayılış alanı oldukça sınırlı ve spesifik olarak yüksek dağlık habitatlara özgüdür. Genellikle 750 metreden 2050 metreye kadar olan yüksek rakımlarda yetişir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia petrophila var. armena, genellikle çok yıllık, otsu veya tabandan hafif odunsu bir bitkidir:

• Büyüme Şekli: Genellikle 15 ila 25 cm boylarında olabilen, çok yıllık otsu bir bitkidir. Gövdeleri dik veya yükselici olup, genellikle üst kısımlardan dallanır. Bitkinin genel yapısı sağlamdır ve zorlu dağlık koşullara (soğuk, rüzgar, taşlı zemin) adapte olmuştur. Nominal varyeteden (E. petrophila var. petrophila) daha uzun gövdelere sahip olmasıyla ayrılır.
• Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının çoğu üyesi gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar almaşık (alternat) dizilişli, basit, genellikle dar mızraksı (lanceolate) veya şeritsi (linear) şekildedir. Yaprak kenarları düzdür. Renkleri genellikle yeşildir.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyumlar, genellikle parlak sarımsı-yeşil braktelerle çevrilidir. Bu brakteler, bitkinin genel görünümüne parlaklık katar ve uzaklardan dahi fark edilebilir.
• Euphorbia petrophila var. armena'nın siyatuymları genellikle küçük, yeşilimsi-sarı renkte olup, uç kısımlarında dört adet belirgin nektar bezi bulunur. Bu bezler, genellikle oval veya böbrek şeklinde olabilir. Çiçekler, gövde ucunda yoğun, şemsiyemsi bir çiçek durumu (cyme) oluşturur.
• Çiçeklenme dönemi genellikle Mayıs ayından Ağustos ayına kadar sürer.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak tohumlarını yayan, üç loblu bir kapsüldür. Kapsül genellikle 3 mm çapındadır (nominal varyetede 2.5 mm). Tohumlar küçük, genellikle köşeli, pürüzsüz veya hafif pürüzlüdür ve karunkulalıdır.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia petrophila var. armena, ana tür Euphorbia petrophila'ya benzer şekilde yüksek dağlık bölgelerin zorlu kayalık habitatlarına mükemmel adapte olmuştur. Varyete düzeyindeki farklılıklar genellikle bitkinin boyutunda (daha uzun gövdeler) ve meyve çapında (daha büyük meyveler) kendini gösterir. Bu varyete, Kafkasya ve Doğu Anadolu'nun eşsiz dağ florasının bir parçasıdır. Diğer sütleğenler gibi, zehirli lateksi, bitkinin doğal yaşamda otçul hayvanlara karşı etkili bir savunma mekanizmasıdır."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Euphorbia petrophila var. armena, yüksek dağlık bölgelerde, kayalık yamaçlar, taşlık otlaklar, alpin ve subalpin kuşaklar gibi iyi drene edilmiş, güneşi seven ve soğuğa dayanıklı habitatları tercih eder. Kumtaşı ve kalkerli marl üzerinde açık kayalık alanlar, taşlı bozkırlar ve çamlıklar tipik yaşam alanlarıdır.
• Ekolojik Rolü:Dağ Ekosistemine Adaptasyon: Yüksek rakımların zorlu iklim koşullarına (düşük sıcaklıklar, kısa büyüme mevsimi) mükemmel uyum sağlamıştır.
• Toprak Stabilizasyonu: Kayalık ve eğimli arazilerde kök sistemiyle toprağın erozyonunu önlemeye yardımcı olabilir.
• Biyoçeşitlilik: Yüksek dağlık habitatlardaki bitki örtüsü çeşitliliğine katkıda bulunur.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia petrophila var. armena, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşıyan bir bitkidir:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia petrophila var. armena, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu (lateks), ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara ve zehirlenmeye neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Bu türle ilgili geleneksel veya modern tıbbi kullanım bilgisi bulunmamaktadır. Zehirli olması nedeniyle, herhangi bir tıbbi amaçla kullanmak veya tüketmek hayati risk taşır ve kesinlikle kaçınılmalıdır.
• Diğer Kullanım Alanları: Yaygın olarak kültüre alınan veya ticari bir değere sahip bir bitki değildir.

5. Koruma Durumu

Euphorbia petrophila var. armena, ana tür gibi geniş bir coğrafi yayılıma sahip olup, zorlu dağlık habitatlara kolayca uyum sağlayabilmesi nedeniyle, genel olarak küresel düzeyde tehdit altında olan bir tür olarak kabul edilmez. IUCN Kırmızı Listesi'nde ana tür Euphorbia petrophila genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alır ve varyete için de benzer bir durum geçerlidir.

Türkiye'deki popülasyonları da bilinen yayılış alanlarında yaygın ve sağlıklıdır. Ancak, yüksek dağlık ekosistemlerdeki madencilik faaliyetleri, aşırı otlatma veya iklim değişikliği gibi yerel faktörler bazı popülasyonları olumsuz etkileyebilir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia petrophila var. armena
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia petrophila var. armena
• Flora of Turkey and the East Aegean Islands (P.H. Davis) – Türkiye florasına dair temel referans.
• Euro+Med PlantBase - Euphorbia petrophila var. armena
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi)
• Akademik Yayınlar ve Herbaryum Kayıtları (özellikle tür ve varyete farklılıkları üzerine yapılan çalışmalar).