Euphorbia peplus var. minima (Cüce Sütleğen / Küçük Bahçe Sütleğeni Varyetesi)

Bugün, özellikle Akdeniz bölgesinde ve Portekiz'de kuru yerlerde, çalılıklarda ve kaya bahçelerinde yayılış gösteren Euphorbia peplus var. minima hakkında bilgi vereceğiz. Bu varyete, yaygın olarak bilinen Euphorbia peplus (Sütleğen / Küçük Sütleğen) türünün daha küçük boyutlu ve bazı morfolojik farklılıklar gösteren bir alt taksonudur. "Minima" epiteti, bitkinin küçük boyutuna atıfta bulunur. Halk arasında belirli bir Türkçe adı olmasa da, ana türün ismi olan "Küçük Sütleğen"e atfen Cüce Sütleğen veya Küçük Bahçe Sütleğeni Varyetesi olarak adlandırabiliriz. Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının bu üyesi, diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia peplus var. minima, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine ve Euphorbia peplus türüne ait bir varyetedir. Bu varyete, türün nominal varyetesi olan Euphorbia peplus var. peplus'tan daha küçük boyutlu olması ve bazı tohum özellikleriyle ayrılır. De Candolle tarafından tanımlanmıştır.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species): Euphorbia peplus
• Varyete (Variety): Euphorbia peplus var. minima (Cüce Sütleğen / Küçük Bahçe Sütleğeni Varyetesi)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia peplus var. minima, doğal olarak Akdeniz bölgesinde ve Portekiz'de kuru yerlerde yayılış gösterir. Yayılış alanları arasında Türkiye, Fransa, İtalya, Yunanistan, Sardinya, Fas, Lübnan-Suriye ve Doğu Ege Adaları bulunmaktadır. Genellikle kurak yerlerde, çalılıklarda, garig (phrygana) ve kayalık alanlarda bulunur.

Türkiye florası için Euphorbia peplus var. minima doğal bir bitkidir ve ülkemizin Akdeniz kıyı bölgeleri, Ege ve Doğu Ege Adaları ile İstanbul'un Avrupa Yakası'nda (Çatalca-Kocaeli bölümü) doğal yayılış gösterir. Şu an İstanbul'da olsak da, bu varyetenin şehrin kuru, taşlık ve daha az rahatsız edilmiş kırsal alanlarında bulunması mümkündür, özellikle ana tür Euphorbia peplus gibi her yerde yaygın olmasa da belirli habitatlarda görülebilir. Deniz seviyesinden 1400 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia peplus var. minima, genellikle tek yıllık, ana türe göre daha küçük ve yayılıcı bir büyüme gösterir:

• Büyüme Şekli: Genellikle 5 ila 20 cm boylarında olabilen, tek yıllık otsu bir bitkidir. Gövdeler yere yatık, yükselici ve sıklıkla tabandan çok dallıdır. Bu yayılıcı ve cüce büyüme, onu nominal varyeteden ayırıcı bir özelliktir. Dalları etli, tüysüz ve sıklıkla morumsu-eflatun renkte olabilir.
• Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının tüm üyeleri gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar almaşık (alternat) dizilişli, basit, genellikle dairesel (yuvarlak) veya ters yumurtamsı (obovate) şekildedir. Ana türe göre daha küçük olabilirler. Yaprak kenarları düz veya hafifçe testere dişli olabilir. Renkleri genellikle açık yeşildir. Fertile (çiçekli) dallardaki yapraklar genellikle ana gövde yapraklarına benzer ancak daha kısa saplıdır.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyumlar, genellikle küçük ve dikkat çekici olmayan, yeşilimsi-sarı braktelerle çevrilidir.
• Euphorbia peplus var. minima'nın siyatuymları çok küçük, yeşilimsi renkte olup, uç kısımlarında iki adet boynuz benzeri nektar bezi bulunur. Bu bezler belirgindir ve tür teşhisinde kullanılır. Siyatuyumlar, ana türde olduğu gibi 3-5 kollu şemsiyemsi çiçek durumları (cyme) oluşturur.
• Çiçeklenme dönemi genellikle Şubat ayından Eylül ayına kadar uzayan uzun bir dönemi kapsar.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak tohumlarını yayan, üç loblu bir kapsüldür. Kapsül 2-5 mm çapında, pürüzsüz ve sıklıkla eflatunumsu renkte olabilir. Tohumlar yumurtamsı-altıgen veya armutsu formda, 1 ila 1.4 mm uzunluğunda (ana varyetede 1.3-1.6 mm) ve beyazımsı, grimsi veya kırmızımsı-turuncu renkte olabilir. Yüzeyi pürüzlü (noktalı veya çukurlu) veya pürüzsüz olabilir. Bu tohum boyutu, nominal varyeteden ayırt edici bir özelliktir.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia peplus var. minima, E. peplus'un daha kurak ve rahatsız edilmemiş habitatlara adapte olmuş bir varyetesidir. Daha kısa boyu, yatık gövdeleri ve genellikle tohum boyutundaki farklılıklar, onu nominal varyeteden ayırmada önemlidir. Bu varyete, özellikle Akdeniz iklimine sahip bölgelerdeki kuru otlaklarda ve kayalık yamaçlarda bulunabilir. Diğer sütleğenler gibi, zehirli lateksi, bitkinin doğal yaşamda otçul hayvanlara karşı etkili bir savunma mekanizmasıdır."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Euphorbia peplus var. minima, genellikle kuru yerlerde, çalılıklarda, garig (phrygana) alanlarda, kayalık yamaçlarda ve makiliklerde yetişir. Bu, ana varyetenin tercih ettiği rahatsız edilmiş nemli alanlardan farklıdır.
• Ekolojik Rolü:Kuraklık Toleransı: Kurak iklim koşullarına ve kıyı bölgelerindeki rüzgarlı ortamlara adapte olmuştur.
• Biyoçeşitlilik: Kuru ve kayalık habitatlardaki bitki örtüsü çeşitliliğine katkıda bulunur.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia peplus var. minima, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşır:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia peplus var. minima, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu (lateks), ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara ve zehirlenmeye neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Ana tür Euphorbia peplus gibi, bu varyetenin de geleneksel olarak siğillerin ve bazı cilt lezyonlarının tedavisinde topikal olarak kullanıldığına dair bilgiler mevcuttur. Ancak, bu tür uygulamalar kesinlikle doktor kontrolünde ve profesyonel gözetimde yapılmalıdır. Evde veya geleneksel yöntemlerle kullanımı ciddi yan etkilere yol açabilir ve tavsiye edilmez.
• Diğer Kullanım Alanları: Bitkinin özel bir kültürel veya ticari kullanımı bulunmamaktadır.

5. Koruma Durumu

Euphorbia peplus var. minima, ana tür kadar yaygın olmasa da, kendi doğal habitatlarında (kuru Akdeniz bölgeleri) nispeten istikrarlı popülasyonlara sahiptir. IUCN Kırmızı Listesi'nde genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde değerlendirilir.

Türkiye'deki popülasyonları da bilinen yayılış alanlarında sağlıklıdır. Ancak, bu varyetenin yaşam alanları, özellikle kıyı bölgelerindeki yapılaşma veya habitat tahribatı gibi yerel baskılara maruz kalabilir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia peplus var. minima
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia peplus var. minima
• Flora of Turkey and the East Aegean Islands (P.H. Davis) – Türkiye florasına dair temel referans.
• Euro+Med PlantBase - Euphorbia peplus var. minima
• MaltaWildPlants.com - Euphorbia peplus var. minima bilgileri.
• Akademik Yayınlar ve Herbaryum Kayıtları.