Euphorbia belgradica (Belgrad Sütleğeni)

Bugün, özellikle Balkanlar'dan Türkiye'nin batı bölgelerine kadar uzanan coğrafyada, orman altlarında, çalılıklarda ve bozkırlarda yayılış gösteren Euphorbia belgradica hakkında konuşacağız. Halk arasında belirli bir Türkçe adı olmasa da, bilimsel adındaki "belgradica" (Belgrad'a ait) kelimesinden dolayı Belgrad Sütleğeni olarak adlandırılabilir. Bu tür, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının büyük cinsi olan Euphorbia'ya aittir ve diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia belgradica, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine aittir. Bilimsel adının sonundaki "T. & B." kısaltması, bitkinin V. Tauscher ve C. W. Böhm tarafından tanımlandığını göstermektedir. Adını muhtemelen yayılış gösterdiği coğrafi bir bölgeden almıştır.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species): Euphorbia belgradica (Belgrad Sütleğeni)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia belgradica, doğal olarak Balkan Yarımadası (özellikle Sırbistan, Bulgaristan, Romanya) ve Türkiye'nin batı ve kuzeybatı bölgelerinde (Trakya ve Marmara) yayılış gösterir. Genellikle açık ormanlık alanlar, orman kenarları, çalılıklar, bozkırlar ve yol kenarları gibi iyi drene edilmiş habitatları tercih eder.

Türkiye florası için Euphorbia belgradica doğal bir bitkidir ve ülkemizin özellikle Trakya ve Marmara bölgelerinde yayılış gösterir. Şu anda İstanbul'da bulunuyoruz ve bu tür, şehrin özellikle ormanlık ve kırsal çevrelerinde, uygun habitatlarda doğal olarak bulunabilir. Genellikle deniz seviyesinden 1000 metreye kadar olan rakımlarda yetişebilir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia belgradica, çok yıllık otsu büyüme formu ve tipik sütleğen çiçek yapısıyla karakterize edilir:

• Büyüme Şekli: Genellikle 20 ila 50 cm boylarında olabilen, çok yıllık otsu bir bitkidir. Rizomlu (yeraltı gövdeli) bir yapısı vardır ve bu sayede yayılarak küçük koloniler oluşturabilir. Gövdeleri dik veya yükselici, genellikle dallanmamış veya az dallanmış olabilir. Bitki genellikle tüysüz (glabrous) veya çok az tüylüdür.
• Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının çoğu üyesi gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltle temasında tahrişe, gözle temasında ciddi iltihaplanmaya neden olabilir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar almaşık (alternat) dizilişli, basit ve genellikle oval (ovate) ila eliptik veya ters mızraksı (oblanceolate) şeklindedir. Yaprak kenarları düz veya hafif dişli olabilir. Yapraklar genellikle açık yeşil veya grimsi-yeşil renkte olup, siyatuymların altındaki brakte yaprakları daha parlak sarımsı-yeşil olabilir.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyum, gösterişli brakte (bazen taç yaprağı gibi görünen yapraklar) ile çevrili, çok sayıda erkek çiçek ve tek bir dişi çiçekten oluşan bir yapıdır.
• Euphorbia belgradica'nın siyatuymları genellikle sarımsı-yeşil renkte olup, uç kısımlarında dört adet belirgin, yarım daire şeklinde nektar bezi bulunur. Genellikle şemsiyemsi bir yapıda kümelenirler.
• Çiçeklenme dönemi genellikle Nisan ayından Temmuz ayına kadar sürer.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak açılan, üç loblu bir kapsüldür. Meyve yüzeyi pürüzsüz veya hafif pürüzlü olabilir. Tohumlar küçük ve karunkulalıdır.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia belgradica, Balkanlar ve Trakya'nın ılıman orman ve bozkır ekosistemlerinde kendine özgü bir yer edinen çok yıllık bir sütleğen türüdür. Rizomları sayesinde yayılıp stabil popülasyonlar oluşturabilmesi, onun habitatında kalıcılığını sağlar. Erken ilkbaharda ortaya çıkan canlı sarı-yeşil çiçekleri, tozlaşan böcekler için önemli bir besin kaynağıdır. Toksik lateksi, bitkinin otçul hayvanlara karşı önemli bir savunma mekanizmasıdır."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Euphorbia belgradica, açık ormanlık alanlar (özellikle meşe ormanları), orman kenarları, çalılıklar, bozkırlar, otlaklar ve yol kenarları gibi iyi drene edilmiş, genellikle kireçli veya tınlı topraklı yerleri tercih eder. Tam güneşli veya yarı gölgeli alanlarda bulunabilir.
• Ekolojik Rolü:Toprak Stabilizasyonu: Rizomlu yapısıyla toprağın erozyonunu önlemeye yardımcı olabilir.
• Tozlaşma: Çiçeklenme döneminde çeşitli böcekler için nektar ve polen kaynağı sağlayarak tozlaşmaya katkıda bulunur.
• Habitat Çeşitliliği: Orman altı ve bozkır ekosistemlerinde mikrohabitat sağlayarak biyolojik çeşitliliğe katkıda bulunur.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia belgradica, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşıyan bir bitkidir:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia belgradica, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu, ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli iltihaplanma, ağrı ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Geleneksel tıpta bu türe spesifik bir kullanım bilgisi bulunmamaktadır. Zehirli olması nedeniyle, herhangi bir tıbbi amaçla kullanmak veya tüketmek hayati risk taşır ve kesinlikle kaçınılmalıdır.
• Süs Bitkisi ve Peyzaj: Bazı doğal bahçe tasarımlarında veya peyzaj projelerinde kullanılabilir, ancak zehirli özsuyu nedeniyle dikkatli olunmalıdır. Doğal yayılış alanı dışındaki bölgelerde yetiştiriciliği yaygın değildir.

5. Koruma Durumu

Euphorbia belgradica, geniş bir coğrafi yayılıma sahip olması ve çeşitli habitatlara kolayca uyum sağlayabilmesi nedeniyle, genel olarak küresel düzeyde tehdit altında olan bir tür olarak kabul edilmez. IUCN Kırmızı Listesi'nde genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alır.

Türkiye'deki popülasyonları da özellikle Trakya ve Marmara bölgelerindeki doğal alanlarda yaygın ve sağlıklıdır. Habitat tahribatı, tarım alanlarının genişlemesi veya yol yapımı gibi yerel faktörler bazı bölgelerdeki popülasyonları olumsuz etkileyebilir. Ancak, genel yayılışı ve adapte olabilen yapısı, türün sürekliliğini desteklemektedir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia belgradica
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia belgradica
• Flora of Turkey and the East Aegean Islands (P.H. Davis) – Türkiye florasına dair temel referans.
• Euro+Med PlantBase - Euphorbia belgradica
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi)
• Akademik Yayınlar ve Herbaryum Kayıtları