Lepidosauromorpha

Lepidosauromorpha – Pulluların Ataları

Bilimsel Sınıflandırma

Alem: Animalia – Hayvanlar

Şube: Chordata – Kordalılar

Sınıf: Reptilia – Sürüngenler

Alt sınıf: Diapsida – Çift arkeli kafatasına sahip sürüngenler

Üst grup: Lepidosauromorpha Benton, 1983

Adın Anlamı

Lepidosauromorpha, Yunanca kökenli “lepido” (pul) ve “sauros” (kertenkele) kelimelerinden türetilmiştir. Anlamı: “pul kaplı sürüngen biçimliler”.

Ad, modern kertenkeleler, yılanlar ve tuataraların atalarını içeren bir evrimsel soy hattını ifade eder.

Tanım ve Morfolojik Özellikler

Lepidosauromorpha, modern sürüngenler içinde yılanlar (Serpentes), kertenkeleler (Lacertilia/Sauria) ve tuatara (Rhynchocephalia) gibi grupların da dahil olduğu bir kladdır.

Bu grup; Diapsida (iki temporal açıklıklı kafatasına sahip sürüngenler) altından ayrılarak arkozorlar (kuşlar, timsahlar) ile lepidosaurlar olarak iki kola evrilmiştir.

Öne çıkan morfolojik özellikleri:

• Pul kaplı deri, düzenli yenilenme (özellikle yılanlarda tam deri değişimi)
• Eklemli alt çene yapısı, farklı kafatası kinetiği
• Uyluk kemiğine bağlanan ektotarsal bilek yapısı
• Omurgada “notokordal” kalıntılar, erken gelişim evresinde görülür
• Kuyruk bölgesinde kolayca ayrılabilen autotomi (kuyruk bırakma) kapasitesi
• Genellikle soğukkanlı (ektoterm) metabolizma

Filogenetik Konumu ve Alt Gruplar

Lepidosauromorpha, Diapsida sınıfının bir koludur ve temel olarak şu iki modern grubu kapsar:

1. Rhynchocephalia

• Günümüzde sadece Sphenodon punctatus (Tuatara) yaşamaktadır.
• Yeni Zelanda’ya özgüdür.
• Dinozorlarla aynı dönemde yaygın bir grupken günümüzde tek türle temsil edilir.

2. Squamata

• Günümüzdeki tüm yılanlar, kertenkeleler ve amphisbaenidler (kör kertenkeleler) bu gruba dahildir.
• Dünyadaki en kalabalık sürüngen grubudur (yaklaşık 11.000 tür).

Fosil Kayıtları ve Evrimsel Tarih

Lepidosauromorpha’nın kökeni Geç Permiyen–Triyas dönemine kadar uzanır (yaklaşık 250 milyon yıl önce).

En eski bilinen formlar:

• †Paliguana (Triyas, Güney Afrika)
• †Sophineta cracoviensis (Geç Triyas, Polonya)

Evrimsel olarak Archosauromorpha (timsahlar, dinozorlar, kuşlar) ile birlikte Diapsidlerin iki ana kolundan biridir.

Triyas sonrası, Squamata grubu içinde çeşitlenme hızla artmış, Jura ve Kretase dönemlerinde fosil kayıtları yoğunlaşmıştır.

Türkiye'deki Temsilcileri

Türkiye’de Lepidosauromorpha grubunun canlı üyeleri olarak sadece Squamata alt grubuna ait türler bulunmaktadır. Bunlar arasında:

• Lacertidae (Gerçek kertenkeleler)
• Agamidae (Ejder kertenkeleleri)
• Gekkonidae (Gece kertenkeleleri)
• Colubridae, Viperidae, Elapidae (Yılanlar)
• gibi geniş temsilci gruplar yer alır.

Ekolojik Rolü

• Lepidosauromorphlar, karasal ve yarı sucul ekosistemlerde avcı–av dengesinde kilit rol oynar.
• Böcek, kemirgen, kurbağa gibi canlılarla beslenerek popülasyon dengelemesi sağlarlar.
• Aynı zamanda birçok kuş, yılan ve memeli için besin kaynağıdır.

Bilimsel ve Evrimsel Önemi

• Lepidosauromorpha, omurgalı evriminde pul yapısının evrimi, iskelet modifikasyonları, kafatası kinetiği ve rektal solunum gibi özel adaptasyonlarla incelenen model bir gruptur.
• Modern yılanların kökeni, yumurtlama vs. canlı doğurma evrimi, zehir sistemlerinin evrimi gibi konuların büyük bölümü bu grup içinde araştırılır.

Yanlış Bilinenler ve Efsaneler

1. Efsane: “Yılanlar farklı bir hayvan grubudur, kertenkelelerle ilgisi yoktur.”
2. Gerçek: Yılanlar, evrimsel olarak kertenkelelerden türeyen bir Squamata alt grubudur.
3. Efsane: “Tuatara da bir kertenkeledir.”
4. Gerçek: Tuatara, Squamata’ya değil, ayrı bir dal olan Rhynchocephalia’ya aittir.
5. Efsane: “Kuyruk bırakma sadece yılanlarda olur.”
6. Gerçek: Autotomi, Lepidosauromorpha içinde özellikle kertenkelelerde yaygındır; yılanlarda nadirdir.
7. Efsane: “Bu grup sadece sıcak iklimlerde yaşar.”
8. Gerçek: Birçok tür dağlık ve serin bölgelerde, hatta yüksek rakımlarda bile bulunabilir.

Bilgi ve araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar:

– Benton, M.J. (2015). Vertebrate Paleontology.

– Evans, S.E. (2003). At the feet of the dinosaurs: the early history and radiation of lizards.

– Uetz, P. et al. (2024). The Reptile Database.

– Gauthier, J.A. et al. (2012). Phylogeny of Squamata: The position of snakes.

– Pough et al. (2016). Herpetology.