Cannabaceae

Cannabaceae (Kendirgiller Familyası)

Bugün, bazıları lifleri, bazıları ise kendine özgü bileşikleriyle bilinen, çiçekli bitkilerin ilginç bir familyası olan Cannabaceae hakkında konuşacağız. Halk arasında kendirgiller olarak bilinen bu familya, içerdiği kenevir (Cannabis), şerbetçiotu (Humulus) ve karaağaç (Celtis) gibi cinsleriyle dikkat çeker. Bu bitkiler, lif üretiminden bira yapımına, geleneksel tıptan peyzaja kadar çeşitli alanlarda insanlık tarafından kullanılmıştır.

1. Taksonomik Sınıflandırma ve Dağılım

Taksonomik Konum

Cannabaceae, bitkiler aleminin çiçekli bitkiler (Angiospermae) şubesinin, iki çenekliler (Eudicots) grubunun Rosids çekirdek grubunda yer alan Rosales takımı içinde bir familyadır. Geçmişte bazı cinsleri (özellikle Celtis) farklı familyalara yerleştirilmiş olsa da, modern moleküler genetik çalışmalar bu familyanın şu anki kapsamını desteklemektedir.

Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
Alt Sınıf (Subclass): Rosids (Rosidler)
Takım (Order): Rosales (Gülgiller Takımı)
Familya (Family): Cannabaceae (Kendirgiller)

İçerdiği Başlıca Cinsler

Cannabaceae familyası, yaklaşık dokuz kadar cinsi ve yüzden fazla türü içerir; en bilinen ve ekonomik öneme sahip olanları şunlardır:

Cannabis (Kenevir): Özellikle Hint keneviri (Cannabis sativa) türü ile bilinir. Lif, tohum, yağ ve tıbbi/keyif verici bileşikler (kannabinoidler) için yetiştirilir.
Humulus (Şerbetçiotu): Bira şerbetçiotu (Humulus lupulus) türü ile tanınır. Biraya acı tat, aroma ve koruyucu özellikler katmak için kullanılır.
Celtis (Karaağaç / Çitlembik): Dünya genelinde yaygın ağaç ve çalı cinsidir. Türkiye'de de adi çitlembik (Celtis australis) gibi türleri bulunur.
Trema: Tropikal ve subtropikal bölgelerde bulunan ağaç ve çalılar.
Chaetachme: Afrika'ya özgü dikenli ağaçlar.

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Cannabaceae üyeleri, ılıman bölgelerden tropikal bölgelere kadar dünya genelinde yaygın bir yayılıma sahiptir. Özellikle kenevir ve şerbetçiotu, geniş alanlarda kültürü yapılan bitkilerdir. Karaağaçlar ise hem doğal olarak hem de peyzajda sıklıkla görülür.

Türkiye florası, Cannabaceae familyası türleri bakımından önemli bir yere sahiptir. Özellikle çitlembik (Celtis australis) ve diğer çitlembik türleri, ülkemizin birçok bölgesinde, özellikle Akdeniz ve Ege kıyılarında doğal olarak yetişen veya peyzajda kullanılan ağaçlardır. Kenevir (Cannabis sativa), belirli bölgelerde yasal izinlerle lif ve tohum üretimi için yetiştirilmekte veya kontrol altında tutulmaktadır. Şerbetçiotu (Humulus lupulus) ise genellikle Marmara Bölgesi'nde, özellikle Bilecik ve Bursa gibi illerde ticari olarak yetiştirilir ve bira endüstrisinin önemli hammaddelerindendir. İstanbul ve çevresinde de çitlembik ağaçlarına park ve bahçelerde, hatta yol kenarlarında rastlamak mümkündür.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Cannabaceae familyasını tanımlayan temel özellikler şunlardır:

Genel Büyüme Şekli: Familya üyeleri, otsu bitkilerden (kenevir, şerbetçiotu) ağaçlara (karaağaç) kadar çeşitli yaşam formlarını kapsar. Şerbetçiotu tırmanıcı bir bitkidir.
Yaprak Morfolojisi: Yapraklar genellikle alternat (ardışık) dizilimli, basit veya bileşik (kenevirde olduğu gibi parmaksı) olabilir. Kenarları genellikle dişli veya loplu, damarları belirgindir. Yaprak saplarının tabanında kulakçıklar (stipüller) bulunabilir.
Çiçek Morfolojisi: Çiçekler genellikle küçük, göze çarpmayan ve tek eşeylidir (erkek ve dişi çiçekler ayrıdır). Aynı bitki üzerinde (monoik) veya farklı bitkiler üzerinde (dioik) bulunabilirler. Çanak yapraklar bulunur ancak taç yapraklar genellikle yoktur veya çok küçüktür. Tozlaşma çoğunlukla rüzgar aracılığıyla (anemofili) gerçekleşir.
Meyve Tipleri: Meyve genellikle aken (kuru, tek tohumlu, açılmayan meyve) tipindedir. Karaağaçlarda meyve drupe (etli çekirdekli) tipinde olabilir. Şerbetçiotunda ise meyveler, kozalak benzeri bir yapı içinde bulunur.
Kimyasal Bileşikler: Özellikle Cannabis ve Humulus cinsleri, terpenoidler ve fenolik bileşikler (örneğin flavonoidler) gibi ikincil metabolitler üretir. Kenevir, kannabinoidler (THC, CBD vb.) adı verilen özel bir bileşik sınıfını içerir.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Kendirgiller familyası, bitki dünyasının 'çok yönlü oyuncularından' biridir. Kenevirin hem lif hem de tıbbi potansiyeli, şerbetçiotunun bira yapımındaki vazgeçilmez rolü ve çitlembiğin sağlamlığı, bu familyanın insanlık için ne kadar önemli olduğunu gösterir. Çiçeklerinin rüzgarla tozlaşmaya adapte olması ve farklı yaşam formlarındaki çeşitliliği, evrimsel başarılarının temelini oluşturur."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

Habitat Tercihi ve Adaptasyon: Cannabaceae üyeleri, ılıman ormanlardan çalılık alanlara, tarım arazilerinin kenarlarından yol kenarlarına kadar çeşitli habitatlara adapte olmuşlardır. Bazı türler kuraklığa dayanıklıdır.
Ekolojik Rolü:Besin Kaynağı: Bazı türlerin tohumları (kenevir tohumu, çitlembik meyveleri) kuşlar ve küçük memeliler için besin kaynağı olabilir.
Tozlaşma: Çoğunlukla rüzgarla tozlaşan bitkiler olmaları nedeniyle, böcekler için nektar veya polen kaynağı olarak doğrudan büyük bir rol oynamazlar. Ancak, geniş polen üretimi, rüzgarla yayılarak havada polen seviyelerini artırır.
Toprak Stabilizasyonu: Ağaç ve çalı formları, özellikle erozyona eğilimli yamaçlarda toprağın sabitlenmesine yardımcı olur.
Biyoçeşitlilik: Çitlembik gibi ağaçlar, ormanlık alanlarda ve parklarda kuşlar için konaklama ve yuvalama alanları sağlar.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Cannabaceae familyasında hem önemli yenilebilir ürünler hem de bazı tartışmalı veya yasal kısıtlamalara tabi türler bulunur. Genel olarak familyanın üyeleri için toksisite yaygın bir özellik değildir, ancak kenevirin keyif verici bileşikleri dikkatle ele alınmalıdır.
Yenilebilir:Kenevir (Cannabis sativa): Tohumları (kenevir tohumu), yüksek protein, lif ve sağlıklı yağ içeriğiyle besin değeri yüksek bir gıda maddesidir. Yağı da yemeklik olarak kullanılır.
Çitlembik (Celtis australis): Meyveleri tatlı ve hafif etlidir, geleneksel olarak çiğ veya kuru olarak tüketilir.
Şerbetçiotu (Humulus lupulus): Genç sürgünleri bazı kültürlerde sebze olarak tüketilebilir, ancak esas olarak bira yapımında kullanılır.
Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı:Kenevir (Cannabis sativa): Özellikle tıbbi kenevir, içerdiği kannabinoidler (THC, CBD) nedeniyle ağrı kesici, anti-enflamatuar, anti-emetik (bulantı önleyici) ve iştah açıcı özellikleriyle çeşitli tıbbi durumların tedavisinde (kronik ağrı, kemoterapiye bağlı bulantı, MS spazmları, epilepsi) araştırılmaktadır ve bazı ülkelerde yasal olarak kullanılmaktadır.
Şerbetçiotu (Humulus lupulus): Geleneksel tıpta ve bitkisel tedavide yatıştırıcı, anksiyolitik (kaygı giderici) ve uyku düzenleyici olarak kullanılır.
Diğer Kullanım Alanları:Lif Üretimi: Kenevir, tekstil, kağıt, ip ve inşaat malzemeleri (kenevir betonu) yapımında kullanılan güçlü ve dayanıklı bir doğal lif kaynağıdır. Rami (Boehmeria nivea) de aynı şekilde lif üretimi için önemlidir.
Bira Endüstrisi: Şerbetçiotu, biraya kendine özgü acı tadı, aromayı ve koruyucu özelliklerini veren temel bir bileşendir.
Peyzaj ve Kereste: Karaağaç (Celtis) türleri, dayanıklılıkları ve kuraklığa toleransları nedeniyle şehir peyzajında ve erozyon kontrolünde ağaç olarak kullanılır. Odunları sert ve dayanıklıdır.
Yağ Üretimi: Kenevir tohumu yağı, gıda ve kozmetik endüstrisinde kullanılır.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Kendirgiller familyası, insanlık tarihi boyunca çok farklı şekillerde bize eşlik etmiş bitkileri barındırır. Kenevirin çok yönlü kullanımı ve şerbetçiotunun bira kültüründeki vazgeçilmez yeri, bu familyanın kültürel ve ekonomik etkisinin ne denli büyük olduğunu gösterir. Çitlembik gibi ağaçlar ise ekosistemlerimizde sessizce önemli roller üstlenirler. Bu familya, bitki-insan etkileşimlerinin karmaşıklığını ve bitkilerin sunduğu sayısız potansiyeli çarpıcı bir şekilde gözler önüne serer."

5. Koruma Durumu

Cannabaceae familyası, genel olarak yaygın ve bazıları geniş alanlarda kültürü yapılan türleri barındırdığı için, familya bütünü için ciddi bir koruma endişesi bulunmamaktadır. Kenevir ve şerbetçiotu gibi ticari türler, yoğun tarım uygulamaları altında bolca bulunur.

Ancak, familyanın içinde belirli, dar yayılışlı veya habitatları tehdit altında olan nadir türler bulunabilir. Bu türler, habitat kaybı, kirlilik veya doğal alanların bozulması gibi yerel tehditler nedeniyle risk altında olabilirler. Özellikle bazı Celtis türlerinin doğal popülasyonları tehdit altında olabilir.

Bu nedenle, Cannabaceae'nin korunması, hem nadir türlerin bulunduğu doğal habitatların korunması, hem de ticari türlerin sürdürülebilir yönetimi ile doğrudan ilişkilidir. Her türün kendi özel koruma durumu ayrı ayrı değerlendirilmelidir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

Wikipedia – Cannabaceae, Cannabis sativa, Humulus lupulus, Celtis.
Plants of the World Online (Kew Gardens) – Bitki taksonomisi ve morfolojisi veri tabanları.
Flora of Turkey and the East Aegean Islands gibi bölgesel flora kaynakları.
IUCN Kırmızı Liste – Bitki türlerinin koruma durumları.
Botany Textbooks and Scientific Journals – Bitki bilimi, morfoloji, ekoloji, evrim ve fitokimya üzerine akademik kaynaklar.
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Illustration_Cannabis_sativa0.jpg