Andrachne telephioides

Andrachne telephioides (Duvar Nohutu)

Bugün, küçük, otsu yapısıyla dikkat çeken ve Türkiye florasında yaygın olarak bulunan Andrachne telephioides bitkisini inceleyeceğiz. Halk arasında Duvar Nohutu olarak bilinen bu tür, eskiden Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasında sınıflandırılırken, güncel taksonomik bilgilere göre artık Phyllanthaceae familyasına aittir. "Telephioides" epiteti, bitkinin Karanfilgiller familyasından Telephium (Zulzula) cinsine olan morfolojik benzerliğine atıfta bulunur.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Andrachne telephioides, Phyllanthaceae familyasına ve Andrachne (Duvar Nohutu) cinsine aittir. Bitkinin bilimsel adı olan "Andrachne telephioides L.", Carl Linnaeus tarafından tanımlandığını göstermektedir. Eskiden Euphorbiaceae familyası içinde yer alsa da, son moleküler filogenetik çalışmalar bu cinsi ayrı bir familya olan Phyllanthaceae'ye taşımıştır.

Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
Takım (Order): Malpighiales
Familya (Family): Phyllanthaceae
Cins (Genus): Andrachne (Duvar Nohutu)
Tür (Species): Andrachne telephioides (Duvar Nohutu)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Andrachne telephioides, doğal olarak Akdeniz Bölgesi, Güneybatı Asya ve Kuzeybatı Hindistan'a yayılan, geniş bir dağılıma sahip bir türdür. Endemik (yerel) bir tür değildir.

Türkiye florası için Andrachne telephioides doğal bir bitkidir ve ülkemizin birçok bölgesinde, özellikle orman açıklıkları, taşlık alanlar, nadas tarlaları, yol kenarları ve ekili arazilerin kenarlarında yayılış gösterir. Türkiye'de İstanbul'dan Hakkari'ye, Antalya'dan Artvin'e kadar geniş bir alanda tespit edilmiştir. Genellikle deniz seviyesinden 1800 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Andrachne telephioides, sürünücü veya yatık gövdesi ve küçük yapraklarıyla tanınır:

Büyüme Şekli: Genellikle 10 ila 30 cm (bazen 50 cm'ye kadar) boylanabilen, çok yıllık otsu bir bitkidir. Gövdesi genellikle yatık veya sürünücü, mat yeşil renkli, çıplak veya seyrek tüylüdür. Odunsu bir ana kökten çok sayıda basit veya az dallanmış gövde çıkar.
Yaprak Morfolojisi: Yapraklar yumurtamsı (ovate) ila dairesel (orbicular) şekilli, küçük (2-10 mm uzunluğunda ve 1.5-6.5 mm genişliğinde) ve etli bir yapıya sahiptir. Yaprak sapı oldukça kısadır (0.5-2 mm). Yapraklar üzerinde salgılı tüyler bulunabilir. Kulakçıklar (stipules) yumurtamsı veya mızraksı, yaklaşık 1 mm uzunluğunda, beyaz renkli ve genellikle tabanında mor bir leke bulunur.
Çiçek Morfolojisi: Çiçekler küçük, tek eşeyli (uniseksüel) ve bitki üzerinde hem erkek hem de dişi çiçekler bulunur (monoik). Genellikle yaprak koltuklarında tek tek veya küçük kümeler halinde çıkarlar.
Erkek Çiçekler: Çanak yaprakları sarımsı yeşil (yaklaşık 1.3 mm uzunluğunda), taç yaprakları beyaz (yaklaşık 1 mm uzunluğunda) ve başçıkları (anterler) sarı renklidir.
Dişi Çiçekler: Çanak yaprakları koyu yeşil, dar beyazımsı kenarlı ve daha uzundur (yaklaşık 2 mm).
Çiçeklenme dönemi genellikle Mart ayından Ağustos ayına kadar sürer.
Meyve Özelliği: Meyve, çapı 3 ila 4 mm arasında değişen, nohudu andıran, küremsi bir kapsüldür. Bu kapsül, olgunlaştığında açılır. Tohumlar küçük (1.5-2 mm uzunluğunda).

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Andrachne telephioides, küçük boyutlarına rağmen oldukça dayanıklı bir bitkidir ve özellikle taşlık, bozulmuş alanlara iyi adapte olmuştur. Bitkinin 'duvar nohutu' adını alması, nohudu andıran meyvelerinden gelir ve bu, onu diğer küçük otsu bitkilerden ayırt etmeye yardımcı olur. Morfolojik olarak gösterişli olmasa da, ekosistemdeki rolü ve bazı geleneksel kullanımları onu ilgi çekici kılmaktadır."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

Habitat Tercihi: Andrachne telephioides, kayalık bölgeler, tarlalar, nadasa bırakılmış araziler, yol kenarları ve orman açıklıkları gibi kuru ve açık alanları tercih eder. Toprak kalitesi konusunda çok seçici değildir.
Ekolojik Rolü:Pioner Tür: Bozulmuş veya yeni açılmış alanlarda ilk yerleşen türlerden biri olabilir, bu da toprak stabilizasyonuna ve diğer bitki türlerinin yerleşmesine zemin hazırlayabilir.
Tozlaşma: Küçük çiçekleri, çeşitli böcekler için nektar ve polen kaynağı sağlayarak tozlaşmaya katkıda bulunur.
Habitat Çeşitliliği: Bulunduğu ekosistemlerde, özellikle kırsal ve bozkır alanlarda biyoçeşitliliğin bir parçasıdır.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Andrachne telephioides hakkında bilinen insan etkileşimleri ve kullanım alanları sınırlıdır:

Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Bazı kaynaklar, Andrachne telephioides'in zehirli bileşikler taşımadığı ve geleneksel olarak bazı yörelerde kullanıldığı belirtmektedir. Kocaeli Bitkileri web sitesi gibi kaynaklarda, yaprak ve gövdesinin semizotuna benzediği, yapraklarının etli olduğu ve lapa halinde bazı cilt rahatsızlıklarında kullanıldığına dair bilgilere yer verilmiştir (örneğin beyaz cilt hastalığı veya cüzzam). Ancak bu kullanımlar geleneksel halk ilaçlarına dayanmaktadır ve bilimsel olarak kanıtlanmış değildir. Herhangi bir bitkiyi tıbbi amaçla kullanmadan veya tüketmeden önce mutlaka uzman bir sağlık profesyoneline danışmak esastır.
Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Andrachne cinsinin bazı türlerinin (özellikle Yemen'de kullanılan A. aspera) göz iltihaplanmaları için geleneksel tıpta kullanıldığı belirtilmiştir, ancak Andrachne telephioides'in spesifik tıbbi kullanımı üzerine yeterli bilimsel kanıt bulunmamaktadır. Bitkinin kimyasal bileşenleri üzerine araştırmalar devam etmektedir.
Diğer Kullanım Alanları: Yaygın olarak kültüre alınan veya ticari bir değere sahip bir bitki değildir.

5. Koruma Durumu

Andrachne telephioides, geniş bir coğrafi dağılıma sahip olması ve çeşitli habitatlara uyum sağlayabilmesi nedeniyle, genel olarak küresel düzeyde tehdit altında olan bir tür olarak kabul edilmez. IUCN Kırmızı Listesi'nde genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alır.

Türkiye'deki popülasyonları da oldukça yaygın ve sağlıklı görünmektedir. Ancak, habitat tahribatı, yoğun tarım uygulamaları veya aşırı otlatma gibi yerel faktörler bazı bölgelerdeki popülasyonları etkileyebilir. Geniş yayılışı ve adapte olabilen yapısı, türün genel sürekliliğini desteklemektedir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi