Viola arvensis (Tarla Menekşesi / Yabani Hercai Menekşe)

Bugün, tarlalarda, bahçelerde ve yol kenarlarında sıkça karşımıza çıkan, küçük ama göz alıcı çiçekleriyle bilinen Tarla Menekşesi (Viola arvensis) hakkında konuşacağız. Halk arasında bazen Yabani Hercai Menekşe olarak da adlandırılan bu tür, Violaceae (Menekşegiller) familyasının bir üyesidir. Özellikle tarım alanlarının ve bozulmuş habitatların yaygın bir bitkisidir ve ekolojik dayanıklılığıyla dikkat çeker.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Viola arvensis, Violaceae (Menekşegiller) familyasına ve Viola (Menekşe) cinsine aittir. Bilimsel adının sonundaki "Murray" kısaltması, bu türün ilk olarak ünlü İsveçli botanikçi Johan Andreas Murray tarafından tanımlandığını ve isimlendirildiğini gösterir.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class):: Eudicots (İki Çenekliler)
• Alt Sınıf (Subclass): Rosids (Rosidler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Violaceae (Menekşegiller)
• Cins (Genus): Viola (Menekşe)
• Tür (Species): Viola arvensis (Tarla Menekşesi)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Tarla Menekşesi, doğal olarak Avrupa, Asya ve Kuzey Afrika'ya kadar uzanan geniş bir Avrasya yayılışına sahiptir. Tarım faaliyetleri ve insan eliyle dünyanın birçok ılıman bölgesine yayılmış ve buralarda doğallaşmıştır; bu nedenle kozmopolit bir yabancı ot olarak kabul edilir.

Türkiye florası için Viola arvensis doğal bir türdür ve ülkemizin hemen her bölgesinde çok yaygın olarak bulunur. Özellikle tarlalarda, ekili arazilerde, otlaklarda, yol kenarlarında, boş arsalarda ve bahçelerde sıkça rastlanan bir bitkidir. İstanbul'da da kentin açık alanlarında, yeşil bölgelerde ve tarım arazilerinin kenarlarında bu menekşe türüne kolayca rastlamak mümkündür. Deniz seviyesinden bin dokuz yüz metreye kadar olan yüksekliklerde görülebilir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Tarla Menekşesi, küçük boyutuna rağmen bazı belirgin özellikleriyle tanınır:

• Büyüme Şekli: Genellikle beş ila yirmi beş santimetre boylarında olabilen, tek yıllık veya nadiren iki yıllık otsu bir bitkidir. Belirgin bir gövdesi vardır ve genellikle dallanmıştır. Dik veya yayılıcı bir büyüme alışkanlığı gösterir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar alternat (ardışık) dizilimli olup, alt yapraklar daha yuvarlak, üst yapraklar ise daha uzun ve dar olabilir. Kenarları kaba dişlidir. Yaprakların tabanında oldukça büyük ve derinlemesine dilimli veya parçalı, yapraksı kulakçıklar (stipüller) bulunur; bu kulakçıklar genellikle yaprak ayasından daha büyüktür ve tür için karakteristiktir.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler genellikle küçüktür (bir ila bir buçuk santimetre genişliğinde), soluk sarıdan kremsi beyaza kadar değişen renklerde olup, üst taç yaprakları bazen hafif morumsu bir ton alabilir. Alt taç yaprağının üzerinde genellikle mor çizgiler bulunur. Her bir çiçek, uzun bir sap üzerinde tek başına bulunur. Çiçekler tek simetrili (zigomorfik) olup, beş taç yaprağına sahiptir. Alt taç yaprağı genellikle diğerlerinden daha büyüktür ve kısa, küt bir mahmuz içerir. Çiçekler genellikle kokusuzdur veya çok hafif bir kokuya sahiptir. Çiçeklenme dönemi Mart ayından Eylül ayına kadar çok uzun sürebilir.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında açılan, üç kapakçıklı bir kapsüldür. Tohumları genellikle elaiosomlara sahiptir, bu da karıncalar tarafından yayılmalarına yardımcı olur.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Tarla Menekşesi, küçük ve mütevazı görünümüne rağmen, tarım alanlarında gösterdiği dayanıklılık ve yayılma yeteneğiyle dikkat çeker. Özellikle yaprağından daha büyük ve dilimli kulakçıkları, onu diğer menekşelerden ayıran önemli bir morfolojik özelliktir. Kokusuz olması, onu kokulu türlerden farklılaştırsa da, ekolojik sistemde tozlaşma ve tohum yayılımı gibi temel rollerini başarıyla yerine getirir."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Viola arvensis, çok çeşitli habitatlara uyum sağlayabilir. Tarlalar, ekili alanlar, otlaklar, bahçeler, yol ve demiryolu kenarları, boş araziler ve kumlu alanlar gibi güneşli ve bozulmuş yerleri tercih eder. Toprak türü konusunda çok seçici değildir.
• Ekolojik Rolü:Tozlaşma: Çiçekleri, erken ilkbahardan sonbahara kadar çeşitli böcekler (özellikle arılar ve küçük böcekler) için nektar ve polen kaynağı sağlayarak tozlaşmaya katkıda bulunur.
• Tohum Yayılımı (Mirmekokori): Tohumlarının üzerindeki yağlı eklenti (elaiosom), karıncaları cezbeder. Karıncalar bu tohumları yuvalarına taşıyarak hem besin kaynağı olarak kullanır hem de tohumların dağılmasına yardımcı olur. Bu, bitkinin farklı alanlara yayılmasında etkili bir stratejidir.
• Besin Kaynağı: Bazı böcek larvaları (örn. Fritillary kelebeklerinin larvaları) için bir besin bitkisidir.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Viola arvensis genellikle zehirli değildir. Avrupa'da geleneksel olarak bazı yörelerde çiçekleri ve genç yaprakları yenilebilir olarak kabul edilmiştir. Salatalara eklenebilir veya süsleme amaçlı kullanılabilir.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Viola arvensis, geleneksel halk tıbbında çeşitli amaçlar için kullanılmıştır. Özellikle idrar söktürücü (diüretik), balgam söktürücü, kan temizleyici ve iltihap giderici özelliklere sahip olduğuna inanılır. Cilt rahatsızlıkları (örn. egzama, akne) ve solunum yolu sorunları (örn. bronşit) için çay veya kompres şeklinde kullanılmıştır. Modern bilimsel araştırmalar, içerdiği flavonoidler ve saponinler nedeniyle bu etkilerin potansiyelini incelemektedir.
• Diğer Kullanım Alanları:Tarım: Genellikle bir yabancı ot olarak kabul edilse de, toprak sağlığı ve biyoçeşitlilik üzerindeki etkileri açısından ekolojik tarım bağlamında da değerlendirilebilir.
• Biyoçeşitlilik: Tarım ekosistemlerinde ve bozulmuş alanlarda biyoçeşitliliğin bir parçasıdır.

5. Koruma Durumu

Tarla Menekşesi (Viola arvensis), geniş doğal yayılışı ve çeşitli habitatlara uyum sağlayabilen yapısı nedeniyle, küresel veya ulusal düzeyde tehdit altında olan bir tür olarak kabul edilmez. Tam tersine, birçok bölgede oldukça yaygın ve istilacı potansiyele sahip bir yabancı ot olarak görülür. IUCN Kırmızı Listesi'nde "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alır.

Bu türün bol miktarda bulunması, onun çevresel değişikliklere karşı oldukça dayanıklı olduğunu gösterir. Ancak, her tür gibi, sağlıklı popülasyonlarının devamlılığı, doğal habitatların genel sağlığına bağlıdır.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) – Bitki taksonomisi ve morfolojisi veri tabanları.
• Wikipedia – Viola arvensis.
• Flora of Turkey and the East Aegean Islands gibi bölgesel flora kaynakları.
• IUCN Kırmızı Liste – Bitki türlerinin koruma durumları.
• Akademik Yayınlar ve Fitokimya Araştırmaları – Viola arvensis'in kimyasal bileşimi ve geleneksel kullanımları üzerine çalışmalar.