Viola alba subsp. dehnhardtii (Meşe Menekşesi / Dehnhardt'ın Beyaz Menekşesi)

Bugün, baharın müjdecisi menekşelerden özel bir alt tür olan Viola alba subsp. dehnhardtii'yi (Dehnhardt'ın beyaz menekşesi veya bazı kaynaklarda Meşe Menekşesi) yakından tanıyacağız. Bu alt tür, Viola alba (Ak menekşe) türünün bir varyantı olup, özellikle morfolojik özellikleri ve yayılış alanlarıyla dikkat çeker. Doğanın hassas güzelliklerinden biri olan bu menekşe, genellikle ormanlık alanlarda ve çalılıklarda kendine yer bulur.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Viola alba subsp. dehnhardtii alt türü, Violaceae (Menekşegiller) familyasına ve Viola (Menekşe) cinsine aittir. Bilimsel adındaki "Ten." kısaltması, bitkinin ilk olarak Domenico Tenore tarafından tanımlandığını, "W. Becker" ise Willibald Becker tarafından alt tür olarak sınıflandırıldığını gösterir.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Violaceae (Menekşegiller)
• Cins (Genus): Viola (Menekşe)
• Tür (Species): Viola alba (Ak Menekşe)
• Alt Tür (Subspecies): Viola alba subsp. dehnhardtii (Ten.) W. Becker

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Viola alba subsp. dehnhardtii, genel olarak Güney Avrupa, Kafkasya, Batı Asya (Anadolu, Suriye, Lübnan, İran, Kuzey Irak) ve Kuzeybatı Afrika'ya kadar uzanan geniş bir yayılış alanına sahiptir.

Türkiye, bu alt türün doğal yayılış alanlarından biridir. Ülkemizde özellikle Çatalca-Kocaeli, Ergene, Orta ve Doğu Karadeniz, İç Batı Anadolu, Adana alt bölgelerinde doğal olarak yayılış gösterir. İstanbul'da da Viola alba subsp. dehnhardtii'nin kayıtları bulunmaktadır; bu da onun şehrin doğal florasının bir parçası olduğunu gösterir. Genellikle ormanlık alanlarda, çalılıklarda ve nemli, gölgelik bölgelerde bulunur.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Viola alba subsp. dehnhardtii, Viola alba türünün diğer alt türleri ile benzerlikler gösterse de, bazı ayırt edici özelliklere sahiptir:

• Büyüme Şekli: Genellikle gövdesiz (acaulous), yani yaprakları doğrudan rizomdan çıkan bir rozet şeklinde büyüyen, çok yıllık otsu bir bitkidir. Rizomları dallanmış olabilir ve genellikle toprak üzerinde uzun, köklenmeyen sürgünler (stolonlar) oluşturur. Bu stolonlar üzerinde ikincil bitkiler veya çiçekler oluşabilir.
• Yaprak Morfolojisi: Yaprakları yumurtamsı-kalp şeklinde (ovate-cordate), uç kısmı sivri ve kenarları dişlidir (crenate). Yapraklar seyrek tüylü (pilose) olabilir. Yaprak sapları genellikle uzun ve geriye dönük tüylerle kaplıdır. Yaprak tabanındaki kulakçıklar (stipüller) şeritsi-mızraksı (linear-lanceolate) ve uzun saçaklıdır (fimbriate).
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler güzel kokuludur ve genellikle açık mor ile beyaz arasında değişen renklerde olabilir. Alt taç yaprağı genellikle on ila on yedi milimetre uzunluğundadır. Çiçek sapları (peduncle) geriye dönük tüylüdür ve genellikle sapın alt yarısında küçük brakteler (bracteoles) bulunur.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında genellikle yere yatan, tüylü bir kapsüldür. Tohumları genellikle elaiosomlara sahiptir, bu da karıncalar tarafından yayılmalarına yardımcı olur.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Viola alba subsp. dehnhardtii, Viola alba kompleksinin zarif bir üyesidir. Özellikle kokulu çiçekleri ve yere yatan meyveleriyle dikkat çeker. Orman altlarında ve çalılıklardaki varlığı, onun hassas ekosistemlerdeki rolünü vurgular. Diğer menekşeler gibi, bu alt tür de karıncalar aracılığıyla tohumlarını yayarak yaşam döngüsünü sürdürür; bu, doğanın küçük ama etkili işbirliklerinden biridir."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Bu alt tür, geniş yapraklı ağaçlık alanları, orman içi açıklıkları, akarsu kenarlarını, sulak alanları ve gölgelik kaya diplerini tercih eder. Genellikle on yüz metreden iki bin metreye kadar olan yüksekliklerde yayılış gösterir. Nemli ve iyi drene edilmiş toprakları sever, ancak aşırı sulamadan kaçınılmalıdır.
• Ekolojik Rolü:Tozlaşma: Çiçeklerinin kokulu olması, çeşitli böcekleri, özellikle arıları kendine çekerek tozlaşmaya katkı sağlar.
• Tohum Yayılımı: Tohumlarının üzerindeki yağlı eklenti (elaiosom), karıncaları cezbeder. Karıncalar bu tohumları yuvalarına taşıyarak hem besin kaynağı olarak kullanır hem de tohumların dağılmasına (mirmekokori) yardımcı olur. Bu, bitkinin yeni alanlara yayılmasında önemli bir adaptasyondur.
• Besin Kaynağı: Bazı böcek larvaları ve küçük hayvanlar için besin kaynağı olabilir.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Viola alba subsp. dehnhardtii genellikle zehirli değildir. Viola cinsinin diğer pek çok üyesi gibi, çiçekleri ve yaprakları geleneksel olarak yenilebilir olarak kabul edilir. Çiçekleri salatalarda veya tatlı süslemelerinde kullanılabilir.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Viola alba türünün genel olarak balgam söktürücü, iltihap giderici ve hafif ağrı kesici özellikleri olduğuna dair geleneksel kullanımlar mevcuttur. Ancak, özel olarak bu alt türe ait spesifik bir tıbbi kullanım bilgisi yaygın değildir.
• Diğer Kullanım Alanları:Süs Bitkisi: Hoş kokulu ve zarif çiçekleri nedeniyle bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilebilir. Özellikle "Parma menekşeleri" olarak bilinen bazı formları, yoğun kokuları ve dolu çiçekleriyle popülerdir.
• Biyoçeşitlilik: Doğal yaşam alanlarında biyoçeşitliliğin önemli bir bileşenidir.

5. Koruma Durumu

Viola alba subsp. dehnhardtii, genel olarak küresel veya ulusal düzeyde tehdit altında olan bir tür olarak listelenmemiştir. Geniş bir doğal yayılışa ve çeşitli habitatlarda yaşayabilme yeteneğine sahiptir. Bulgaristan gibi bazı ülkelerde koruma altında değildir.

Ancak, her ne kadar yaygın olsa da, yerel habitat tahribatı, yoğun otlatma veya bazı spesifik çevresel değişiklikler nedeniyle bölgesel popülasyonları olumsuz etkilenebilir. Doğal yaşam alanlarının korunması ve tür içi genetik çeşitliliğin sürdürülmesi, bu zarif menekşe alt türünün gelecekte de varlığını sürdürebilmesi için önemlidir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• GBIF (Global Biodiversity Information Facility): Viola alba subsp. dehnhardtii'ye ait dağılım ve taksonomik kayıtlar.
• Türkiyebitkileri.com: Türkiye florasındaki yayılış ve morfolojik bilgiler.
• Euro+Med PlantBase: Avrupa ve Akdeniz bitkilerinin taksonomik ve yayılış bilgileri.
• PlantNet (PictureThis): Bitki tanıma ve bakım bilgileri.
• Flora of Turkey and the East Aegean Islands (P.H. Davis): Türkiye florasına dair temel referans.
• Akademik Çalışmalar ve Herbaryum Kayıtları: Viola cinsi üzerine yapılmış detaylı araştırmalar.
• https://www.inaturalist.org/observations/259347035