Scarturus elater

Scarturus elater, bir önceki tür gibi Dipodidae (Cırboalar) familyasına ait, küçük, sıçrayıcı bir kemirgen türüdür. Kayaç çöllerin ve Avrasya'nın kurak kuşağının tipik bir sakini olup, Orta Asya'dan Türkiye'ye kadar geniş bir coğrafyada bulunur. Tıpkı S. euphraticus gibi, bu tür de taksonomik olarak Allactaga cinsinden Scarturus cinsine aktarılmıştır. Tür, aynı zamanda karmaşık bir yapıya sahip olup, genetik çalışmalar birden fazla kriptik türün (morfolojik olarak ayırt edilemeyen, ancak genetik olarak farklılaşmış türler) varlığını işaret etmektedir.

I. Taksonomik Sınıflandırma ve İsimlendirme

SeviyeBilimsel AdıAçıklama / NotTakım (Order)RodentiaKemirgenlerAile (Family)DipodidaeCırboalar (Zıpzıplar)Cins (Genus)ScarturusEski adı Allactaga elater.Tür (Species)S. elaterTanımlayan(H. Lichtenstein, 1828)Latince Anlamı/EtimolojiLatince elater, "sıçrayan" veya "zıplayan" anlamına gelir ve hayvanın karakteristik hareket tarzına atıfta bulunur. Scarturus ise "sıçrayan kuyruk" demektir.Türkçe AdıKüçük Beş Parmaklı Cırboa, Küçük Arap Tavşanı

II. Morfolojik ve Biyolojik Özellikler

• Boyut: Kafa-gövde uzunluğu 5–15 cm, kuyruk uzunluğu 7–25 cm arasında değişir. Diğer cırboalara göre daha küçük bir türdür.
• Ayırt Edici Özellik:
• Ayaklar: Adından da anlaşılacağı gibi, arka ayaklarında beş parmağı vardır (bazı cırboa türlerinde bu sayı azalmıştır). Arka ayakları uzundur ve yer yüzeyinde atlayarak hareket etmesini sağlar.
• Kürk: Postu ipeksi veya kadifemsi bir dokuya sahiptir. Rengi kum renginden sarımsı, pembe veya koyu kahverengiye kadar değişir. Karın altı kısmı ve kalçasında beyaz bir şerit bulunur. Bu açık renk, çölde avcılardan korunmasına yardımcı olur.
• Kuyruk: Kuyruğu vücudundan daha uzundur ve ucunda belirgin, geniş ve yassı bir kuyruk püskülü (banner) bulunur. Bu kuyruk, 48 km/saat hıza ulaşabilen hayvanın hareket ederken dengesini sağlar.
• Habitat Tercihi: Kurak ve yarı kurak bozkırlar, kayaç çöller ve çakıllı alanlar başta olmak üzere, Avrasya'nın kurak kuşağını kapsayan çok geniş bir alanda yaşar. Kum tepelerinde yaşamaz, ancak kumlu alanları geçebilir.
• Davranış: Alacakaranlıkta aktif (krepüsküler) ve gececil bir türdür. Günün sıcağını yeraltındaki yuvalarında geçirerek su kaybını en aza indirir. Yavaş hareket ederken iki ayak üzerinde adım atar, ancak hızlı koşarken asenkron zıplama hareketleri (ricochet jumps) kullanır.
• Beslenme: Coğrafi olarak değişiklik gösterse de, temel olarak omnıvor (hepçil) bir diyete sahiptir. İlkbaharda yeşil bitki kısımlarını, yazın başında ve sonbaharda ise tohumları tercih eder. Diyeti ayrıca böcekleri ve küçük omurgasızları da içerebilir.
• Üreme: Üreme döngüsü coğrafyaya bağlı olarak değişir. Yavrular genellikle 2–8 arasında değişen sayılarda doğar.
• Dağılım: Çok geniş bir dağılım alanına sahiptir: Türkiye, Azerbaycan, Ermenistan, Gürcistan, İran, Kazakistan, Pakistan, Rusya, Tacikistan, Türkmenistan, Özbekistan, Çin ve Moğolistan.
• Korunma Durumu (IUCN Red List): Asgari Endişe (Least Concern - LC) kategorisindedir. Geniş dağılımı ve popülasyonunun büyük olması nedeniyle şu an için büyük bir tehdit altında görülmemektedir. Ancak, taksonomik karmaşıklık, gelecekte alt türlerin veya kriptik türlerin farklı statüler almasına neden olabilir.

IV. Yanlış ve Doğru Bilinen Mitolojik/Kültürel Bilgiler

Bu başlık altındaki bilgiler, Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi referansı ile sunulmuştur:

• YANLIŞ: Cırboaların kış uykusuna yatmadığı.
• Gerçeklik: Hayır. Küçük Beş Parmaklı Cırboa soğuk mevsimlerde, özellikle dağılımının kuzey bölgelerinde kış uykusuna (hibernasyon) yatar. Bu davranış, özellikle kışın yiyecek kaynaklarının azaldığı ve sıcaklıkların düştüğü kurak bozkır ekosistemlerine özgü bir enerji koruma adaptasyonudur.
• DOĞRU: Cırboaların, bilimsel olarak "kriptik tür kompleksi" kavramına örnek teşkil ettiği.
• Gerçeklik: Evet. Yapılan son moleküler genetik çalışmalar, Scarturus elater'ın genetik olarak birbirinden oldukça farklılaşmış ve üreme izolasyonu olan, ancak morfolojik olarak ayırt edilemeyen en az üç farklı soy hattından (Kuzey, Güney ve Güneybatı) oluştuğunu ortaya koymuştur. Bu durum, biyolojik çeşitliliğin yüzeyin altında gizlendiği ve morfolojinin her zaman tür sınırlarını çizmekte yetersiz kaldığı "kriptik tür" kavramının önemli bir örneğidir.

Kaynakların Geniş Kapsamlı Derlemesi

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kullanılan Harici Kaynaklar

1. Small five-toed jerboa (Wikipedia) & BioLib.cz: Genel tanım, geniş dağılım alanı (Orta Asya'dan Türkiye'ye), habitat, zıplama yeteneği, IUCN durumu (LC) bilgileri.
2. BiodiversityPMC: Morfolojik özellikler (kürk, kuyruk), beslenme (tohumlar ve yeşil bitkiler), aktivite döngüleri (krepüsküler ve gececil) ve sosyal davranış (yalnızlık) bilgileri.
3. ResearchGate & PMC (PubMed Central): S. elater'ın kriptik tür kompleksi olduğu, genetik farklılaşmanın derinliği ve taksonomik karmaşıklığı hakkındaki moleküler filogeni çalışmaları.
4. https://journals.tubitak.gov.tr/cgi/viewcontent.cgi?article=3232&context=zoology