Mercurialis perennis (Çok Yıllık Cıvaotu)

Bugün, özellikle ormanlık alanlarda ve gölgelik yerlerde sıkça rastladığımız, halk arasında Çok Yıllık Cıvaotu olarak bilinen Mercurialis perennis bitkisini inceleyeceğiz. Bu tür, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasına aittir ve Mercurialis annua'nın (Yıllık Cıvaotu) aksine çok yıllık bir bitkidir. İçerdiği bileşikler nedeniyle zehirli olup, dikkatli olunması gereken bir bitkidir.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Mercurialis perennis, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Crotonoideae alt familyasına ve Mercurialis (Cıvaotu) cinsine aittir. Bilimsel adının sonundaki "L." kısaltması, bitkinin ilk olarak Carl Linnaeus tarafından tanımlandığını ve isimlendirildiğini gösterir. "Perennis" epiteti, bitkinin çok yıllık (yani yaşam döngüsünü birden fazla büyüme mevsiminde tamamlayan) bir tür olduğuna işaret eder.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Alt Familya (Subfamily): Crotonoideae
• Cins (Genus): Mercurialis (Cıvaotu)
• Tür (Species): Mercurialis perennis (Çok Yıllık Cıvaotu)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Mercurialis perennis, doğal olarak Avrupa ve Batı Asya'nın ılıman bölgelerinde, özellikle nemli ormanlık alanlarda yayılış gösterir. Atlantik kıyılarından Kafkasya'ya kadar geniş bir dağılıma sahiptir.

Türkiye florası için Mercurialis perennis doğal bir bitkidir ve ülkemizin özellikle Karadeniz, Marmara ve Batı Anadolu'nun nemli ve gölgelik ormanlık alanlarında yayılış gösterir. Özellikle yapraklı ormanlarda (kayın, gürgen, meşe ormanları) ve nemli, humuslu topraklarda sıkça rastlanır. İstanbul'da da Belgrad Ormanı gibi nemli ve gölgelik ormanlık alanlarda bulunabilir. Genellikle deniz seviyesinden 1800 metreye kadar olan rakımlarda yetişebilir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Mercurialis perennis, M. annua'ya benzer ancak daha dayanıklı, çok yıllık bir yapıya ve belirgin orman habitatı tercihine sahiptir:

• Büyüme Şekli: Genellikle 20 ila 50 cm boylarında olabilen, çok yıllık otsu bir bitkidir. Rizomları (yeraltı gövdeleri) ile yayılır ve sıklıkla orman tabanında geniş koloniler oluşturur. Gövdesi dik, dallanmamış veya az dallanmış olup, yapraklar gövde boyunca sıralanmıştır. Bitkinin sütlü özsuyu (lateks) bulunmaz.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar karşılıklı (opposite) dizilişli, saplı ve genellikle mızraksı (lanceolate) ila yumurtamsı-mızraksı şekillidir. Kenarları ince dişli veya testere dişlidir. Yapraklar genellikle koyu yeşil renkte, parlak ve hafif tüylü veya tüysüz olabilir.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler küçük, gösterişsiz ve tek eşeylidir (uniseksüel). Mercurialis annua gibi, erkek ve dişi çiçekler farklı bitkilerde bulunur (dioik).
• Erkek bitkiler: Yaprak koltuklarından çıkan, dik veya sarkık, uzun ve ince yeşilimsi çiçek başakları taşır. Bu başaklar yoğun polen üretir ve rüzgarla tozlaşmaya (anemofili) adapte olmuştur.
• Dişi bitkiler: Yaprak koltuklarında genellikle 1-3 adet kısa saplı, daha küçük, yeşilimsi çiçekler bulunur. Çiçeklenme dönemi genellikle Nisan ayından Haziran ayına kadar sürer.
• Meyve Özelliği: Meyve, genellikle iki loblu, tüylü ve çapı yaklaşık 3-5 mm olan bir kapsüldür. Olgunlaştığında patlayarak açılır ve tohumları dağıtır. Tohumlar küçük, yuvarlak ve grimsi-kahverengidir.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Mercurialis perennis, nemli ve gölgelik orman tabanlarının tipik bir bitkisidir. Rizomları sayesinde kolayca yayılması ve geniş alanları kaplaması, orman ekosistemindeki zemin örtüsü açısından önemini artırır. Çok yıllık yapısı, onu yıllık akrabası M. annua'dan ayırır ve farklı ekolojik nişlere adapte olduğunu gösterir. Çiçekleri gösterişli olmasa da, polen açısından zenginliği rüzgarla tozlaşan bitkiler için hayati önem taşır."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Mercurialis perennis, özellikle nemli, gölgelik ve humusça zengin orman zeminlerini, yapraklı ormanları, korulukları ve dere kenarlarını tercih eder.
• Ekolojik Rolü:Zemin Örtüsü: Orman tabanında yoğun koloniler oluşturarak toprak erozyonunu önlemeye ve toprağın nemini korumaya yardımcı olur.
• Biyoçeşitlilik: Orman ekosistemindeki bitki örtüsünün önemli bir parçasıdır ve bazı böcekler için besin kaynağı veya barınak sağlayabilir.
• Biyogösterge: Varlığı, genellikle iyi durumdaki, nemli ve gölgelik orman ekosistemlerini işaret eder.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Mercurialis perennis, zehirli bir bitki olması nedeniyle insanlarla etkileşiminde dikkatli olunması gereken bir türdür:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Mercurialis perennis zehirli bir bitkidir ve tüketilmemelidir. Bitkinin saponinler, siyanogenik glikozitler, metilamin ve uçucu yağlar gibi çeşitli toksik bileşenler içerdiği bilinmektedir. Bitkinin tüketimi insanlarda ve hayvanlarda zehirlenmelere yol açabilir. Belirtiler arasında mide-bağırsak rahatsızlıkları (mide ağrısı, kusma, ishal), böbrek hasarı, kas güçsüzlüğü, titreme ve ciddi durumlarda karaciğer yetmezliği ve ölüm görülebilir. Özellikle otlayan hayvanlar için risk oluşturabilir.
• Uyarı: Bitkinin toksik doğası nedeniyle, herhangi bir tıbbi amaçla kullanmak veya tüketmek hayati risk taşır ve kesinlikle kaçınılmalıdır.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Geleneksel tıpta, Mercurialis perennis'in müshil, idrar söktürücü ve terletici olarak kullanıldığına dair bazı eski ve yerel kayıtlar bulunsa da, zehirli olduğu için modern tıp tarafından kesinlikle önerilmemektedir.
• Diğer Kullanım Alanları: Bitkiden mavi renkli bir boya elde edildiği de bilinmektedir, ancak bu kullanım yaygın değildir. Bahçelerde genellikle yabani ot olarak kabul edilir.

5. Koruma Durumu

Mercurialis perennis, geniş bir coğrafi yayılıma sahip olması ve nemli ormanlık habitatlara iyi adapte olabilmesi nedeniyle, genel olarak küresel düzeyde tehdit altında olan bir tür olarak kabul edilmez. IUCN Kırmızı Listesi'nde genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alır.

Türkiye'deki popülasyonları da özellikle nemli ormanlık alanlarda yaygın ve sağlıklıdır. Ancak, ormanlık alanların tahribatı, aşırı kesim veya habitat bozulması gibi yerel faktörler bazı bölgelerdeki popülasyonları etkileyebilir. Rizomlarıyla yayılma yeteneği, türün sürekliliğini desteklemektedir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Mercurialis perennis
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Mercurialis perennis
• First Nature - Mercurialis perennis
• Wild Flower Finder - Dog's Mercury (Mercurialis perennis)
• Poisonous Plants of North Carolina - Mercurialis perennis
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi)
• Akademik Yayınlar ve Herbaryum Kayıtları