Euphorbia amygdaloides var. robbiae (Robb'un Sütleğeni / Orman Sütleğeni 'Robbiae')

Bugün, özellikle bahçelerde ve peyzaj düzenlemelerinde sıkça kullanılan, her dem yeşil yaprakları ve gölgeye dayanıklılığıyla bilinen Euphorbia amygdaloides var. robbiae hakkında bilgi vereceğiz. Bu varyete, "badem yapraklı sütleğen" olarak bilinen Euphorbia amygdaloides türünün dekoratif bir varyetesidir. Halk arasında "Robb'un Sütleğeni" veya "Orman Sütleğeni 'Robbiae'" gibi adlarla anılır. Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının bu üyesi, diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia amygdaloides var. robbiae, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine ve Euphorbia amygdaloides türüne ait bir varyetedir. Bu varyete, ilk olarak Bayan Robb tarafından Türkiye'nin kuzeybatısındaki Kocaeli (o zamanki Nicomedia) yakınlarında bulunmuş ve onun onuruna adlandırılmıştır.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species): Euphorbia amygdaloides (Badem Yapraklı Sütleğen)
• Varyete (Variety): Euphorbia amygdaloides var. robbiae (Robb'un Sütleğeni)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia amygdaloides var. robbiae, doğal olarak Türkiye'nin kuzeybatısı, özellikle Kocaeli ve çevresi gibi belirli bölgelerde yayılış gösterir. Ana tür Euphorbia amygdaloides ise Avrupa, Kuzey Afrika ve Batı Asya'da geniş bir yayılıma sahiptir. Bu varyete genellikle gölgeli ormanlık alanların zemininde, korularda ve nemli, humuslu topraklarda bulunur.

Türkiye florası için Euphorbia amygdaloides var. robbiae doğal bir bitkidir ve endemik bir varyete olmasa da, Türkiye'de keşfedilmiş ve özgün bir yayılışı olan bir bitkidir. İstanbul'da, doğal ormanlık alanlarda veya park ve bahçe düzenlemelerinde rastlanabilir. Genellikle deniz seviyesinden 1000 metreye kadar olan rakımlarda yetişebilir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia amygdaloides var. robbiae, her dem yeşil yaprakları ve gölgeye dayanıklılığı ile tanınır:

• Büyüme Şekli: Genellikle 30 ila 60 cm boylarında olabilen, çok yıllık, her dem yeşil otsu bir bitkidir. Kısa ve yayılan rizomlarıyla yavaşça yayılarak yer örtücü bir bitki olarak kullanılabilir. Gövdeleri dik veya yükselici, genellikle kırmızımsı tonlarda olabilir.
• Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının çoğu üyesi gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar sarmal (spiral) dizilişli, genellikle kaşık şeklinde (spathulate) veya ters yumurtamsı (obovate) olup, parlak koyu yeşil renktedir. Üst yüzeyleri parlak, alt yüzeyleri soluktur. Yaprak kenarları düzdür. Her dem yeşil kalmaları, kış aylarında bile bahçelere renk katmasını sağlar.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyumlar, parlak ve gösterişli brakte yaprakları ile çevrilidir.
• Euphorbia amygdaloides var. robbiae'nin siyatuymları genellikle canlı sarımsı-yeşil renkte olup, uç kısımlarında dört adet belirgin nektar bezi bulunur. Çiçekler, gövde ucunda yoğun, şemsiyemsi bir çiçek durumu (cyme) oluşturur. Çiçek salkımının altında yer alan büyük, parlak yeşil brakte yaprakları, çiçeklenmeye gösterişli bir görünüm katar.
• Çiçeklenme dönemi genellikle Mart ayından Mayıs ayına kadar sürer.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak tohumlarını yayan, üç loblu bir kapsüldür. Tohumlar küçük, grimsi-kahverengi ve karunkulalıdır.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia amygdaloides var. robbiae, özellikle gölgeli ve yarı gölgeli bahçe alanları için mükemmel bir seçimdir. Her dem yeşil yaprakları ve ilkbahardaki canlı sarı-yeşil çiçekleriyle yıl boyunca ilgi çekici bir doku ve renk sağlar. Yavaş yayılımı sayesinde kontrol edilebilir bir yer örtücüdür. Doğal olarak orman zemininde bulunması, onun bu tip koşullara adaptasyonunu gösterir. Diğer sütleğenler gibi, zehirli lateksi, bitkinin doğal yaşamda otçul hayvanlara karşı etkili bir savunma mekanizmasıdır."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Euphorbia amygdaloides var. robbiae, ormanlık alanların zeminleri, koruluklar, gölgeli bahçeler ve nemli, humuslu topraklı yerleri tercih eder. Tam gölgeden yarı gölgeye kadar çeşitli ışık koşullarına adapte olabilir.
• Ekolojik Rolü:Yer Örtücü: Doğal olarak veya peyzajda, toprağı kaplayarak erozyonu önleyebilir ve yabani ot gelişimini baskılayabilir.
• Biyoçeşitlilik: Orman altı bitki örtüsünün bir parçası olarak ekosistemdeki bitki çeşitliliğine katkıda bulunur.
• Tozlaşma: Erken ilkbaharda açan çiçekleri, bazı arılar ve diğer böcekler için ilk besin kaynaklarından biri olabilir.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia amygdaloides var. robbiae, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşır, ancak aynı zamanda önemli bir peyzaj bitkisidir:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia amygdaloides var. robbiae, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu (lateks), ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli iltihaplanma, ağrı ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara ve zehirlenmeye neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Geleneksel tıpta bu varyeteye spesifik, güvenli veya bilimsel olarak kanıtlanmış bir kullanım bilgisi bulunmamaktadır. Zehirli olması nedeniyle, herhangi bir tıbbi amaçla kullanmak veya tüketmek hayati risk taşır ve kesinlikle kaçınılmalıdır.
• Süs Bitkisi ve Peyzaj: Gölgeye dayanıklılığı, her dem yeşil yaprakları ve ilkbahardaki canlı çiçeklenmesi nedeniyle bahçelerde ve peyzaj düzenlemelerinde çok popüler bir yer örtücü ve bordür bitkisidir. Özellikle orman bahçeleri, gölgeli yataklar ve ağaç altları için idealdir. Bakımı kolaydır ve genellikle hastalık ve zararlılara karşı dayanıklıdır.

5. Koruma Durumu

Euphorbia amygdaloides var. robbiae, doğal yayılış alanı nispeten sınırlı olan bir varyete olsa da, peyzajda yaygın olarak yetiştirildiği için küresel düzeyde tehdit altında olan bir varyete olarak kabul edilmez. IUCN Kırmızı Listesi'nde genellikle türün tamamı (Euphorbia amygdaloides) "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alır.

Türkiye'deki doğal popülasyonları, habitat kaybı veya bozulması gibi yerel faktörlerden etkilenebilir. Ancak, süs bitkisi olarak yaygın kültivasyonu, genetik materyalinin korunmasına yardımcı olmaktadır.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia amygdaloides var. robbiae
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia amygdaloides var. robbiae
• Flora of Turkey and the East Aegean Islands (P.H. Davis) – Türkiye florasına dair temel referans.
• Euro+Med PlantBase - Euphorbia amygdaloides var. robbiae
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi)
• Akademik Yayınlar ve Herbaryum Kayıtları.