Euphorbia terracina (Taraklı Sütleğen / Sahil Sütleğeni)

Bugün, özellikle Akdeniz Havzası'nda, kıyı bölgelerinde, kumlu alanlarda, makiliklerde, orman kenarlarında ve rahatsız edilmiş topraklarda yayılış gösteren Euphorbia terracina hakkında bilgi vereceğiz. Bilimsel adındaki "terracina" epiteti, bitkinin ilk kez tanımlandığı İtalya'daki antik Terracina şehrine atıfta bulunur. Halk arasında yaygın bir Türkçe adı olmasa da, morfolojik özelliklerine ve yayılış alanına dayanarak Taraklı Sütleğen (çiçek durumundaki braktelerin tarak gibi dizilimi nedeniyle) veya Sahil Sütleğeni olarak adlandırabiliriz. Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının bu üyesi, diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia terracina, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine aittir. Bitki ilk kez L. tarafından 1759 yılında tanımlanmıştır. Bu tür, genellikle tek yıllık veya kısa ömürlü çok yıllık, otsu veya tabandan hafif odunsu bir bitkidir. Akdeniz iklimine iyi adapte olmuştur.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species): Euphorbia terracina (Taraklı Sütleğen / Sahil Sütleğeni)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia terracina, doğal olarak Akdeniz Havzası'na (Güney Avrupa, Kuzey Afrika, Batı Asya) özgüdür. Ayrıca Kanarya Adaları ve Madeira'da da bulunur. Genellikle kıyı bölgelerinde, kumlu alanlarda, makiliklerde, orman kenarlarında, yol kenarlarında ve rahatsız edilmiş topraklarda yayılış gösterir.

Türkiye florası için Euphorbia terracina doğal bir bitkidir ve ülkemizin özellikle Akdeniz, Ege ve Marmara kıyı bölgelerinde yayılış gösterir. İstanbul'da olmamız itibarıyla, bu türün şehrin kıyı şeridinde, kumlu alanlarda ve deniz etkisindeki bozuk arazilerde bulunması oldukça mümkündür. Genellikle deniz seviyesinden düşük rakımlara kadar (nadiren daha yüksek) alanlarda yetişir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia terracina, genellikle tek yıllık veya kısa ömürlü çok yıllık, otsu bir bitkidir:

• Büyüme Şekli: Genellikle 20 ila 60 cm boylarında olabilen, dik veya yükselici gövdeli, dallanmış bir bitkidir. Bitkinin tabanı hafif odunsu bir yapıya sahip olabilir. Genel olarak narin bir görünüme sahiptir.
• Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının tüm üyeleri gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici/kalıcı görme bozuklukları gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. Yutulması halinde mide-bağırsak sistemi rahatsızlıklarına neden olabilir. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar almaşık (alternat) dizilişli, basit, dar mızraksı (lanceolate) ila şeritsi (linear) şekildedir. Yaprak kenarları ince dişli (serrulate) veya neredeyse düz (entire) olabilir. Renkleri genellikle açık yeşildir. Gövde üzerinde seyrek olarak dizilmişlerdir.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyumlar, genellikle parlak sarımsı-yeşil braktelerle çevrilidir. Bu brakteler, bitkinin çiçeklenme döneminde dikkat çekici bir görünüm kazandırır.
• Euphorbia terracina'nın siyatuymları genellikle küçük, sarımsı-yeşil renkte olup, uç kısımlarında dört adet belirgin nektar bezi bulunur. Bu bezler genellikle oval veya hilal şeklindedir ve belirgin boynuzlara sahip değildir. Çiçekler, gövde ucunda ve yan dallarda şemsiyemsi bir çiçek durumu (cyme) oluşturur. Özellikle çiçek durumunun altındaki brakteler, ana türde olduğu gibi "taraklı" veya "pullu" bir görünüm sergilemez, ancak genel çiçeklenme şekli bu isme ilham vermiş olabilir.
• Çiçeklenme dönemi genellikle Nisan ayından Temmuz ayına kadar sürer.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak tohumlarını yayan, üç loblu bir kapsüldür. Kapsüller genellikle tüysüzdür.
• Tohum Özelliği: Tohumlar küçük (yaklaşık 2-3 mm), oval, genellikle pürüzlü veya hafif çukurcuklu (pitted) bir yüzeye sahiptir. Kahverengimsi-gri renkte olup, belirgin bir karunkulaya (tohumun üstündeki etli yapı) sahiptir.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia terracina, Akdeniz Havzası'nın kıyısal ve bozulmuş alanlarının tipik bir sütleğenidir. Kurak ve kumlu topraklara olan adaptasyonu, onun bu zorlu ortamlarda başarılı bir şekilde yayılmasını sağlar. Hızlı büyüme ve tohum üretme kapasitesi, özellikle rahatsız edilmiş habitatlarda kolonileşmesine yardımcı olur. Tüm sütleğenler gibi, zehirli lateksi, bitkinin doğal bir savunma mekanizmasıdır ve temas halinde dikkatli olunmalıdır."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Euphorbia terracina, kıyı kumulları, kıyı makilikleri, çayırlıklar, kayalık yamaçlar, yol kenarları, boş araziler ve ekili alanların kenarları gibi iyi drene edilmiş, güneşi seven habitatları tercih eder. Kumlu, çakıllı veya kireçli topraklarda iyi yetişir.
• Ekolojik Rolü:Pioner Tür: Bozulmuş veya yeni oluşmuş kıyısal habitatlarda ilk yerleşen türlerden biri olabilir.
• Kuraklık Toleransı: Akdeniz ikliminin kurak yaz koşullarına mükemmel uyum sağlamıştır.
• Biyoçeşitlilik: Bulunduğu habitatlardaki bitki örtüsü çeşitliliğine katkıda bulunur. Bazı bölgelerde invaziv bir tür olarak kabul edilebilir.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia terracina, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşıyan bir bitkidir:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia terracina, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu (lateks), ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici/kalıcı görme bozuklukları gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara ve zehirlenmeye neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Bu türle ilgili geleneksel veya modern tıbbi kullanım bilgisi bulunmamaktadır. Zehirli olması nedeniyle, herhangi bir tıbbi amaçla kullanmak veya tüketmek hayati risk taşır ve kesinlikle kaçınılmalıdır.
• Diğer Kullanım Alanları: Yaygın olarak süs bitkisi olarak kültüre alınmaz. Bazı bölgelerde tarım alanları ve bahçelerde bir yabancı ot olarak görülebilir.

5. Koruma Durumu

Euphorbia terracina, geniş bir coğrafi yayılıma sahip olması ve çeşitli habitatlara, özellikle bozulmuş alanlara kolayca uyum sağlayabilmesi nedeniyle, genel olarak küresel düzeyde tehdit altında olan bir tür olarak kabul edilmez. IUCN Kırmızı Listesi'nde genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alır.

Türkiye'deki popülasyonları da bilinen yayılış alanlarında yaygın ve sağlıklıdır. Ancak, kıyı bölgelerindeki habitat tahribatı veya yoğun turizm gibi yerel faktörler bazı bölgelerdeki popülasyonları olumsuz etkileyebilir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia terracina
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia terracina
• Flora of Turkey and the East Aegean Islands (P.H. Davis) – Türkiye florasına dair temel referans.
• Euro+Med PlantBase - Euphorbia terracina
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi)
• Akademik Yayınlar ve Herbaryum Kayıtları.