Euphorbia szovitsii var. szovitsii (Szovits Sütleğeni - Nominal Varyete)

Bugün, özellikle Türkiye, Kafkasya ve İran gibi bölgelerde, kuru otlaklarda, steplerde, açık ormanlık alanlarda ve kayalık yamaçlarda yayılış gösteren Euphorbia szovitsii var. szovitsii hakkında bilgi vereceğiz. Bu varyete, Euphorbia szovitsii türünün tipik (nominal) varyetesidir ve türün adını taşır. "Szovitsii" epiteti, bitki toplayıcısı ve botanikçi Victor Czovits'e adanmıştır. Halk arasında belirli bir Türkçe adı olmasa da, bilimsel ismini referans alarak Szovits Sütleğeni olarak adlandırabiliriz. Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının bu üyesi, diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia szovitsii var. szovitsii, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine ve Euphorbia szovitsii türüne ait bir varyetedir. Tür ilk kez Boissier tarafından 1837 yılında tanımlanmıştır. Bu varyete, genellikle çok yıllık, otsu veya tabandan hafif odunsu bir bitkidir.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species): Euphorbia szovitsii
• Varyete (Variety): Euphorbia szovitsii var. szovitsii (Szovits Sütleğeni - Nominal Varyete)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia szovitsii var. szovitsii, doğal olarak Türkiye, Kafkasya ve İran'a özgüdür. Genellikle kuru otlaklarda, bozkırlarda, steplerde, açık ormanlık alanlarda ve kayalık yamaçlarda bulunur. Kurak ve yarı kurak iklim koşullarına adapte olmuştur.

Türkiye florası için Euphorbia szovitsii var. szovitsii doğal bir bitkidir ve ülkemizin birçok bölgesinde, özellikle Anadolu'nun doğu ve güneydoğu bölgelerinde yayılış gösterir. Şu an İstanbul'da olsak da, bu varyetenin şehrin doğal florasında yaygın olarak bulunması beklenmez; daha çok iç bölgelerin kırsal ve dağlık alanlarına özgüdür. Genellikle 1000 metreden 2000 metreye kadar olan rakımlarda yetişebilir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia szovitsii var. szovitsii, genellikle çok yıllık, otsu veya tabandan hafif odunsu bir bitkidir:

• Büyüme Şekli: Genellikle 20 ila 50 cm boylarında olabilen, çok yıllık otsu veya tabandan hafif odunsu bir bitkidir. Gövdeleri dik veya yükselici olup, genellikle üst kısımlardan dallanır. Bitki, kuru ve taşlık koşullara adapte olmuş bir yapıya sahiptir.
• Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının çoğu üyesi gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar almaşık (alternat) dizilişli, basit, genellikle dar mızraksı (lanceolate) veya şeritsi (linear) şekildedir. Yaprak kenarları düz veya çok ince dişli olabilir. Renkleri genellikle yeşildir.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyumlar, genellikle parlak sarımsı-yeşil braktelerle çevrilidir. Bu brakteler, bitkinin genel görünümüne parlaklık katar.
• Euphorbia szovitsii var. szovitsii'nin siyatuymları genellikle küçük, yeşilimsi-sarı renkte olup, uç kısımlarında dört adet belirgin nektar bezi bulunur. Bu bezlerin şekli ve büyüklüğü, varyetenin teşhisinde önemli olabilir. Çiçekler, gövde ucunda şemsiyemsi bir çiçek durumu (cyme) oluşturur.
• Çiçeklenme dönemi genellikle Mayıs ayından Temmuz ayına kadar sürer.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak tohumlarını yayan, üç loblu bir kapsüldür. Tohumlar küçük, genellikle küremsi veya oval, pürüzlü yüzeylidir ve karunkulalıdır.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia szovitsii var. szovitsii, ana türün tipik varyetesi olarak, Doğu Anadolu ve çevresindeki kurak ve dağlık habitatlara adapte olmuş bir sütleğen türüdür. Bu bitki, bölgenin özgün ekosistemlerinin biyoçeşitliliğine katkıda bulunur. Kuraklığa dayanıklılığı ve zorlu toprak koşullarına uyumu, onun yaşam stratejisinin önemli bir parçasıdır. Diğer tüm sütleğenler gibi, zehirli lateksi, bitkinin doğal bir savunma mekanizmasıdır."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Euphorbia szovitsii var. szovitsii, kayalık ve taşlık yamaçlar, kurak otlaklar ve açık alanlar gibi iyi drene edilmiş, güneşi seven habitatları tercih eder. Genellikle kireçli veya volkanik kayaçlar üzerinde bulunur.
• Ekolojik Rolü:Kuraklık Toleransı: Kurak iklim koşullarına ve fakir topraklara iyi adapte olmuştur.
• Toprak Stabilizasyonu: Kök sistemiyle özellikle eğimli ve açık arazilerde toprağın erozyonunu önlemeye yardımcı olabilir.
• Biyoçeşitlilik: Bulunduğu habitatlardaki bitki örtüsü çeşitliliğine katkıda bulunur.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia szovitsii var. szovitsii, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşıyan bir bitkidir:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia szovitsii var. szovitsii, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu (lateks), ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara ve zehirlenmeye neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Bu varyeteyle ilgili geleneksel veya modern tıbbi kullanım bilgisi bulunmamaktadır. Zehirli olması nedeniyle, herhangi bir tıbbi amaçla kullanmak veya tüketmek hayati risk taşır ve kesinlikle kaçınılmalıdır.
• Diğer Kullanım Alanları: Yaygın olarak kültüre alınan veya ticari bir değere sahip bir bitki değildir.

5. Koruma Durumu

Euphorbia szovitsii var. szovitsii, doğal yayılış alanlarında yaygın olarak bulunması ve kurak koşullara adaptasyon yeteneği sayesinde, genel olarak küresel düzeyde tehdit altında olan bir varyete olarak kabul edilmez. IUCN Kırmızı Listesi'nde genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alır.

Türkiye'deki popülasyonları da bilinen yayılış alanlarında sağlıklıdır. Ancak, habitat tahribatı veya aşırı otlatma gibi yerel faktörler bazı bölgelerdeki popülasyonları olumsuz etkileyebilir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia szovitsii var. szovitsii
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia szovitsii var. szovitsii
• Flora of Turkey and the East Aegean Islands (P.H. Davis) – Türkiye florasına dair temel referans.
• Euro+Med PlantBase - Euphorbia szovitsii var. szovitsii
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi)
• Akademik Yayınlar ve Herbaryum Kayıtları.