Euphorbia szovitsii var. kharputensis (Harput Sütleğeni)

Bugün, özellikle Türkiye'ye endemik olarak, kayalık ve taşlık yamaçlarda, kuru otlaklarda ve steplerde yayılış gösteren Euphorbia szovitsii var. kharputensis hakkında bilgi vereceğiz. Bu varyete, Euphorbia szovitsii türünün bir alt varyasyonudur. "Kharputensis" epiteti, bitkinin ilk kez keşfedildiği veya yoğun olarak bulunduğu antik Harput bölgesine (günümüzde Elazığ ilinin bir ilçesi) atıfta bulunur. Halk arasında belirli bir Türkçe adı olmasa da, bilimsel ismini referans alarak Harput Sütleğeni olarak adlandırabiliriz. Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının bu üyesi, diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia szovitsii var. kharputensis, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine ve Euphorbia szovitsii türüne ait bir varyetedir. Tür ilk kez 1837 yılında Boissier tarafından tanımlanmıştır.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species): Euphorbia szovitsii
• Varyete (Variety): Euphorbia szovitsii var. kharputensis (Harput Sütleğeni)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia szovitsii var. kharputensis, Türkiye'ye endemik bir varyetedir. Yani doğal olarak yalnızca Türkiye'de bulunur. Özellikle Doğu Anadolu Bölgesi'nde, Elazığ ilinin Harput ilçesi ve çevresindeki dağlık ve kırsal alanlarda yayılış gösterir. Şu anda İstanbul'da olmamız itibarıyla, bu varyetenin şehrin doğal florasında bulunması beklenmez, zira yayılış alanı oldukça sınırlı ve spesifik bir coğrafyaya özgüdür. Genellikle 1000 metreden 2000 metreye kadar olan yüksek rakımlarda yetişir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia szovitsii var. kharputensis, genellikle çok yıllık, otsu veya tabandan hafif odunsu bir bitkidir:

• Büyüme Şekli: Genellikle 20 ila 50 cm boylarında olabilen, çok yıllık otsu veya tabandan hafif odunsu bir bitkidir. Gövdeleri dik veya yükselici olup, genellikle üst kısımlardan dallanır. Kurak ve taşlık koşullara adapte olmuş bir yapıya sahiptir.
• Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının çoğu üyesi gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar almaşık (alternat) dizilişli, basit, genellikle dar mızraksı (lanceolate) veya şeritsi (linear) şekildedir. Yaprak kenarları düz veya çok ince dişli olabilir. Renkleri genellikle yeşildir.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyumlar, genellikle parlak sarımsı-yeşil braktelerle çevrilidir. Bu brakteler, bitkinin genel görünümüne parlaklık katar.
• Euphorbia szovitsii var. kharputensis'in siyatuymları genellikle küçük, yeşilimsi-sarı renkte olup, uç kısımlarında dört adet belirgin nektar bezi bulunur. Bu bezlerin şekli ve büyüklüğü, varyetenin teşhisinde önemli olabilir. Çiçekler, gövde ucunda şemsiyemsi bir çiçek durumu (cyme) oluşturur.
• Çiçeklenme dönemi genellikle Mayıs ayından Temmuz ayına kadar sürer.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak tohumlarını yayan, üç loblu bir kapsüldür. Tohumlar küçük, genellikle küremsi veya oval, pürüzlü yüzeylidir ve karunkulalıdır.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia szovitsii var. kharputensis, Türkiye'nin Doğu Anadolu Bölgesi'ne endemik, yani yalnızca bu coğrafyada doğal olarak bulunan önemli bir sütleğen varyetesidir. Sınırlı yayılış alanı, onun bölgesel biyoçeşitlilik için taşıdığı değeri vurgular. Kurak ve kayalık habitatlara adaptasyonu, bu bitkinin zorlu çevresel koşullarda nasıl hayatta kaldığını gösterir. Tüm sütleğenler gibi, zehirli lateksi, bitkinin doğal savunma mekanizmalarından biridir ve bu özelliği onu otçul hayvanlara karşı korur."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Euphorbia szovitsii var. kharputensis, kayalık ve taşlık yamaçlar, kurak ve açık alanlar gibi iyi drene edilmiş, güneşi seven habitatları tercih eder. Genellikle kireçli veya volkanik kayaçlar üzerinde bulunur.
• Ekolojik Rolü:Endemik Varyete: Sadece belirli bir bölgede bulunması, o bölgenin benzersiz biyoçeşitliliğinin bir göstergesidir ve koruma açısından önem taşır.
• Kuraklık Toleransı: Kurak iklim koşullarına ve fakir topraklara iyi adapte olmuştur.
• Biyoçeşitlilik: Bulunduğu habitatlardaki bitki örtüsü çeşitliliğine katkıda bulunur.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia szovitsii var. kharputensis, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşıyan bir bitkidir:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia szovitsii var. kharputensis, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu (lateks), ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara ve zehirlenmeye neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Bu varyeteyle ilgili geleneksel veya modern tıbbi kullanım bilgisi bulunmamaktadır. Endemik ve sınırlı yayılışa sahip olması nedeniyle tıbbi araştırmalara konu olmamış olması muhtemeldir. Zehirli olması nedeniyle, herhangi bir tıbbi amaçla kullanmak veya tüketmek hayati risk taşır ve kesinlikle kaçınılmalıdır.
• Diğer Kullanım Alanları: Yaygın olarak kültüre alınan veya ticari bir değere sahip bir bitki değildir.

5. Koruma Durumu

Euphorbia szovitsii var. kharputensis, Türkiye'ye endemik ve yayılış alanı sınırlı bir varyete olması nedeniyle, koruma açısından dikkat edilmesi gereken bir bitkidir. IUCN Kırmızı Listesi'ndeki spesifik bir değerlendirmesi bulunmamakla birlikte, endemik türler ve varyeteler genellikle habitat kaybı, aşırı otlatma, yapılaşma veya iklim değişikliği gibi çevresel baskılar nedeniyle tehdit altında olabilir. Bu varyetenin varlığı, bulunduğu bölgenin ekolojik hassasiyetini göstermektedir ve koruma çalışmaları için öncelikli olmalıdır.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia szovitsii var. kharputensis
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia szovitsii var. kharputensis
• Flora of Turkey and the East Aegean Islands (P.H. Davis) – Türkiye florasına dair temel referans.
• Euro+Med PlantBase - Euphorbia szovitsii var. kharputensis
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi)
• Türkiye'deki Euphorbia türleri üzerine yapılmış akademik yayınlar ve herbaryum kayıtları.