Euphorbia supina (Yer Sütleğeni / Yayılıcı Sütleğen)

Bugün, genellikle yol kenarlarında, çatlaklarda, kaldırımlarda, bahçelerde ve rahatsız edilmiş topraklarda yayılış gösteren Euphorbia supina hakkında bilgi vereceğiz. Bilimsel adındaki "supina" (Latince "sırtüstü yatık, yere uzanmış" anlamına gelir) epiteti, bitkinin yere paralel uzanan, yayılıcı büyüme şekline atıfta bulunur. Halk arasında Yer Sütleğeni veya Yayılıcı Sütleğen olarak bilinir. Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının bu üyesi, diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia supina, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine aittir. Bitki ilk kez Rafinesque tarafından 1817 yılında tanımlanmıştır. "Supina" epiteti, bitkinin tipik olarak yere yayılarak büyüme şeklini vurgular. Bu tür, genellikle tek yıllık otsu bir bitkidir. Genellikle Euphorbia maculata (Benekli Sütleğen) ile karıştırılsa da, E. supina genellikle daha az tüylü, daha küçük yapraklı ve tohumları farklı özelliktedir.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species): Euphorbia supina (Yer Sütleğeni / Yayılıcı Sütleğen)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia supina, doğal olarak Kuzey Amerika'ya (özellikle doğu ve orta ABD) özgü bir türdür. Ancak, günümüzde dünyanın tropikal, subtropikal ve ılıman bölgelerinin çoğunda, özellikle insan etkileşimine uğramış alanlarda (yol kenarları, bahçeler, tarlalar, kaldırımlar, boş araziler) yaygın olarak doğallaşmış (adventif) bir tür haline gelmiştir. Avrupa, Asya, Afrika ve Avustralya gibi kıtalara da tanıtılmıştır.

Türkiye florası için Euphorbia supina doğal bir bitki değildir; daha çok işgalci veya adventif bir yabancı ot olarak kabul edilir. Ülkemizde özellikle kentleşmiş ve tarım alanlarında rastlanır. İstanbul'da olmamız itibarıyla, bu türün şehrin kent içi alanlarında, parklarda, bahçelerde, kaldırım çatlaklarında ve yol kenarlarında bulunması oldukça yaygındır. Genellikle iyi drene edilmiş, kumlu veya tınlı topraklarda, güneşli veya yarı gölgeli alanlarda yetişir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia supina, genellikle tek yıllık, otsu bir bitkidir:

• Büyüme Şekli: Genellikle 10–40 cm uzunluğa kadar ulaşabilen, yere yayılıcı (prostrate), dallı ve mat oluşturan bir yapıya sahiptir. Gövdeler genellikle kırmızımsıdır ve yoğun tüylerle kaplı olabilir (ancak E. maculata'dan daha az tüylü olduğu belirtilir). Nodlardan (boğum noktaları) köklenme eğilimindedir, bu da hızlı yayılmasını sağlar.
• Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının tüm üyeleri gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. Yutulması halinde sindirim sistemi rahatsızlıklarına neden olabilir. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar karşılıklı (opposite) dizilişli, küçük (genellikle 4–12 mm uzunluğunda), oval ila dikdörtgenimsi-oval şekildedir. Yaprak kenarları ince dişli (serrulate) olup, üst yüzeyleri genellikle tüysüz veya çok seyrek tüylüdür. Alt yüzeyleri daha belirgin tüylü olabilir. Genellikle yaprakların ortasında kırmızımsı-mor bir leke (benek) bulunur, ancak bu her zaman belirgin olmayabilir. Yaprak tabanında, karşılıklı yaprak çiftlerinin arasındaki stipüller (kulakçıklar) pul benzeri, genellikle saçaklı bir yapı oluşturur.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyumlar çok küçüktür ve genellikle yaprak koltuklarında (axillary) tek başına veya kümeler halinde bulunur.
• Euphorbia supina'nın siyatuymları genellikle küçük, yeşilimsi-beyaz braktelerle çevrilidir. Çanak benzeri yapının kenarında genellikle beyaz ila hafif pembemsi, göze çarpmayan petal benzeri uzantıları olan dört adet nektar bezi bulunur.
• Çiçeklenme dönemi ılıman bölgelerde yazdan sonbahara kadar (Mayıs-Ekim), daha sıcak bölgelerde ise yıl boyunca sürebilir.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak tohumlarını yayan, üç loblu bir kapsüldür (yaklaşık 1.5–2 mm). Kapsüller genellikle gövdeler gibi tüylüdür.
• Tohum Özelliği: Tohumlar küçük (yaklaşık 0.8–1.3 mm), oval veya küremsi, belirgin yatay kıvrımlı veya kırışık (rugose-transversely wrinkled) bir yüzeye sahiptir. Kırmızımsı-kahverengi renktedirler ve karunkulasızdırlar. Tohum yüzeyindeki bu belirgin kıvrımlar, E. supina'yı E. prostrata (pürüzsüz tohumlu) ve E. maculata (daha az belirgin kıvrımlı ve genellikle daha büyük tohumlu) gibi benzer türlerden ayırmada önemli bir özelliktir.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia supina, kentleşmiş ve rahatsız edilmiş alanlarda oldukça yaygın görülen, hızlı yayılan bir yabancı ottur. Yere yayılan büyüme şekli ve düğümlerden köklenme yeteneği sayesinde kaldırım çatlakları ve sık kullanılan alanlarda bile kolayca tutunur. Tohumlarının rüzgar, su ve insan faaliyetleriyle kolayca taşınması, onun küresel yayılışına önemli katkı sağlamıştır. Bitkinin zehirli lateksi, doğal savunmasının bir parçasıdır ve insanlar ile evcil hayvanlar için dikkatli olunmalıdır."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Euphorbia supina, insan etkileşimine uğramış ortamları (bahçeler, terkedilmiş tarlalar, fidanlıklar, çimenlikler, kaldırım çatlakları, atık alanlar, yol ve demiryolu kenarları) tercih eder. Sandy veya iyi drene edilmiş toprakları sever, ancak çeşitli toprak tiplerinde de yetişebilir. Güneşli veya kısmi gölgeli alanları tolere edebilir.
• Ekolojik Rolü:Yabancı Ot: Tarım alanlarında ve kentsel bölgelerde önemli bir yabancı ot olarak kabul edilir. Hızla yayılarak diğer bitkilerin büyümesini engelleyebilir ve peyzaj alanlarında estetik sorunlara yol açabilir.
• Pioner Tür: Bozulmuş veya yeni oluşmuş habitatlarda ilk yerleşen türlerden biri olabilir, toprağın üst katmanını tutmaya yardımcı olabilir.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia supina, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşır ve dikkatle yaklaşılması gereken bir bitkidir:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia supina, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu (lateks), ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici/kalıcı kornea hasarı gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. Yutulması halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara ve zehirlenmeye neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Euphorbia cinsi içinde birçok tür geleneksel tıpta çeşitli amaçlarla kullanılmış olsa da, Euphorbia supina'nın spesifik olarak geleneksel veya modern tıpta yaygın bir kullanımı bulunmamaktadır. Bitkinin zehirli doğası göz önüne alındığında, herhangi bir tıbbi amaçla kullanmak veya tüketmek hayati risk taşır ve kesinlikle kaçınılmalıdır.
• Diğer Kullanım Alanları: Yaygın olarak süs bitkisi olarak kültüre alınmaz. Esas olarak bir yabancı ot olarak bilinir ve kontrolü için çaba gösterilen bir bitkidir.

5. Koruma Durumu

Euphorbia supina, geniş bir coğrafi yayılıma sahip olması ve rahatsız edilmiş habitatlara kolayca uyum sağlayabilmesi nedeniyle, genel olarak küresel düzeyde tehdit altında olan bir tür olarak kabul edilmez. IUCN Kırmızı Listesi'nde genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alır.

Türkiye'de doğal olarak bulunmamakla birlikte, işgalci bir tür olarak yaygınlaşmaktadır. Bu durum, yerel bitki toplulukları üzerinde rekabetçi bir baskı oluşturabilir. Ancak, şu anda popülasyonları ülkemizde yaygın ve sağlıklıdır.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia supina
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia supina
• Flora of North America - Euphorbia supina
• University of California, Davis, Integrated Pest Management (IPM) - Euphorbia supina (Spotted Spurge)
• Missouri Botanical Garden - Euphorbia supina
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi)
• Akademik Yayınlar ve Herbaryum Kayıtları.