Euphorbia squamosa (Pullu Sütleğen)

Bugün, özellikle Türkiye, Kafkasya ve İran gibi bölgelerde, kuru otlaklarda, steplerde, açık ormanlık alanlarda ve kayalık yamaçlarda yayılış gösteren Euphorbia squamosa hakkında bilgi vereceğiz. Bilimsel adındaki "squamosa" (Latince "pullu, pullarla kaplı" anlamına gelir) epiteti, bitkinin gövdesindeki veya braktelerindeki pul benzeri yapılara atıfta bulunur. Halk arasında belirli bir Türkçe adı olmasa da, bilimsel ismini referans alarak Pullu Sütleğen olarak adlandırabiliriz. Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının bu üyesi, diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia squamosa, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine aittir. Bitki ilk kez Schrank tarafından 1789 yılında tanımlanmıştır. "Squamosa" epiteti, bitkinin gövdesindeki veya çiçek durumunun tabanındaki pul benzeri yapılarla karakterize olmasına işaret eder. Bu tür, genellikle çok yıllık, otsu veya tabandan hafif odunsu bir bitkidir.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species): Euphorbia squamosa (Pullu Sütleğen)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia squamosa, doğal olarak Türkiye, Kafkasya, İran ve Rusya'nın bazı bölgelerine özgüdür. Genellikle kuru otlaklarda, bozkırlarda, steplerde, açık ormanlık alanlarda ve kayalık yamaçlarda bulunur. Kurak ve yarı kurak iklim koşullarına adapte olmuştur.

Türkiye florası için Euphorbia squamosa doğal bir bitkidir ve ülkemizin birçok bölgesinde, özellikle Anadolu'nun iç ve doğu bölgelerinde yayılış gösterir. İstanbul'da olmamız itibarıyla, bu türün şehrin doğal florasında yaygın olarak bulunması beklenmez; daha çok iç bölgelerin kırsal ve dağlık alanlarına özgüdür. Genellikle deniz seviyesinden 2000 metreye kadar olan rakımlarda yetişebilir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia squamosa, genellikle çok yıllık, otsu veya tabandan hafif odunsu bir bitkidir:

• Büyüme Şekli: Genellikle 30 ila 60 cm boylarında olabilen, çok yıllık otsu veya tabandan hafif odunsu bir bitkidir. Gövdeleri dik veya yükselici olup, genellikle üst kısımlardan dallanır. Bitki, kuru ve taşlık koşullara adapte olmuş bir yapıya sahiptir.
• Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının çoğu üyesi gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici/kalıcı görme bozuklukları gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar almaşık (alternat) dizilişli, basit, dar mızraksı (lanceolate) ila şeritsi (linear) şekildedir. Yaprak kenarları düz veya çok ince dişli olabilir. Yapraklar genellikle ince tüylüdür. Türün ayırt edici özelliklerinden biri, gövdenin alt kısmındaki pul benzeri, genellikle kuruyup dökülen yaprak veya brakte kalıntıları olabilir.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyumlar, genellikle parlak sarımsı-yeşil braktelerle çevrilidir. Bu brakteler, bitkinin çiçeklenme döneminde dikkat çekici bir görünüm kazandırır.
• Euphorbia squamosa'nın siyatuymları genellikle küçük, yeşilimsi-sarı renkte olup, uç kısımlarında dört adet belirgin nektar bezi bulunur. Bu bezlerin şekli ve rengi tür teşhisinde önemli olabilir. Çiçekler, gövde ucunda şemsiyemsi bir çiçek durumu (cyme) oluşturur.
• Çiçeklenme dönemi genellikle Mayıs ayından Temmuz ayına kadar sürer.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak tohumlarını yayan, üç loblu bir kapsüldür. Tohumlar küçük, genellikle oval veya yuvarlak, pürüzlü yüzeyli ve karunkulalıdır.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia squamosa, adını karakteristik pul benzeri yapılarından alan, kurak ve taşlık habitatlara iyi adapte olmuş bir sütleğen türüdür. Bu bitki, özellikle Anadolu'nun bozkır ekosistemlerinde biyoçeşitliliğin önemli bir bileşenidir. Kuraklığa dayanıklılığı ve toprak adaptasyonu, onun bu zorlu koşullarda nasıl hayatta kaldığını gösterir. Diğer sütleğenler gibi, zehirli lateksi, bitkinin doğal yaşamda otçul hayvanlara karşı etkili bir savunma mekanizmasıdır."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Euphorbia squamosa, kuru otlaklar, bozkırlar, stepler, açık ormanlık alanlar ve kayalık yamaçlar gibi iyi drene edilmiş, güneşi seven habitatları tercih eder. Kumlu, çakıllı veya kireçli topraklarda iyi yetişir.
• Ekolojik Rolü:Kuraklık Toleransı: Kurak iklim koşullarına ve fakir topraklara mükemmel uyum sağlamıştır.
• Toprak Stabilizasyonu: Kök sistemiyle özellikle eğimli ve açık arazilerde toprağın erozyonunu önlemeye yardımcı olabilir.
• Biyoçeşitlilik: Bulunduğu habitatlardaki bitki örtüsü çeşitliliğine katkıda bulunur.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia squamosa, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşıyan bir bitkidir:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia squamosa, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu (lateks), ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici/kalıcı görme bozuklukları gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara ve zehirlenmeye neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Bu türle ilgili geleneksel veya modern tıbbi kullanım bilgisi bulunmamaktadır. Zehirli olması nedeniyle, herhangi bir tıbbi amaçla kullanmak veya tüketmek hayati risk taşır ve kesinlikle kaçınılmalıdır.
• Diğer Kullanım Alanları: Yaygın olarak kültüre alınan veya ticari bir değere sahip bir bitki değildir. Peyzaj veya süs bitkisi olarak kullanımı yaygın değildir.

5. Koruma Durumu

Euphorbia squamosa, geniş bir coğrafi yayılıma sahip olması ve kurak, zorlu habitatlara kolayca uyum sağlayabilmesi nedeniyle, genel olarak küresel düzeyde tehdit altında olan bir tür olarak kabul edilmez. IUCN Kırmızı Listesi'nde genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alır.

Türkiye'deki popülasyonları da bilinen yayılış alanlarında yaygın ve sağlıklıdır. Habitat tahribatı veya tarım alanlarının genişlemesi gibi yerel faktörler bazı bölgelerdeki popülasyonları olumsuz etkileyebilse de, genel yayılışı ve adapte olabilen yapısı, türün sürekliliğini desteklemektedir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia squamosa
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia squamosa
• Flora of Turkey and the East Aegean Islands (P.H. Davis) – Türkiye florasına dair temel referans.
• Euro+Med PlantBase - Euphorbia squamosa
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi)
• Akademik Yayınlar ve Herbaryum Kayıtları.
•  https://www.inaturalist.org/gözlemler/268599691