Euphorbia serpens (Sürünücü Sütleğen / Ezik Sütleğen)

Bugün, genellikle yol kenarlarında, çatlaklarda, bahçelerde, tarım arazilerinde ve rahatsız edilmiş topraklarda yayılış gösteren Euphorbia serpens hakkında bilgi vereceğiz. Bilimsel adındaki "serpens" (Latince "sürünen, yılan gibi" anlamına gelir) epiteti, bitkinin yere yayılan, sürünücü büyüme şekline atıfta bulunur. Halk arasında Sürünücü Sütleğen veya Ezik Sütleğen olarak bilinir. Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının bu üyesi, diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia serpens, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine aittir. Bitki ilk kez Kunth tarafından 1817 yılında tanımlanmıştır. "Serpens" epiteti, bitkinin yere paralel uzanan, sürünücü ve mat oluşturan büyüme şeklini vurgular. Bu tür, genellikle tek yıllık otsu bir bitkidir.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species): Euphorbia serpens (Sürünücü Sütleğen / Ezik Sütleğen)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia serpens, doğal olarak Paskalya Adası'ndan Güneydoğu Kanada'ya ve Tropikal/Subtropikal Amerika'ya kadar uzanan geniş bir bölgeye özgüdür. Ancak, günümüzde dünyanın birçok tropikal ve subtropikal bölgesinde, özellikle insan etkileşimine uğramış alanlarda (yol kenarları, bahçeler, tarlalar, kaldırımlar, boş araziler) yaygın olarak doğallaşmış (adventif) bir tür haline gelmiştir. Avrupa, Asya, Afrika ve Avustralya gibi kıtalara da tanıtılmıştır.

Türkiye florası için Euphorbia serpens doğal bir bitki değildir; daha çok işgalci veya adventif bir yabancı ot olarak kabul edilir. Ülkemizde özellikle kentleşmiş ve tarım alanlarında rastlanır. İstanbul'da olmamız itibarıyla, bu türün şehrin kent içi alanlarında, parklarda, bahçelerde, kaldırım çatlaklarında ve yol kenarlarında bulunması oldukça yaygındır. Genellikle iyi drene edilmiş, kumlu veya tınlı topraklarda, güneşli veya yarı gölgeli alanlarda yetişir. Deniz seviyesinden 2000 metreye kadar rakımlarda görülebilir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia serpens, genellikle tek yıllık, otsu bir bitkidir:

• Büyüme Şekli: Genellikle 15–50 cm uzunluğa kadar ulaşabilen, yere yayılıcı (prostrate), tüysüz (glabrous) ve mat oluşturan bir yapıya sahiptir. Gövdeleri tabandan yoğun dallanır ve nodlardan (boğum noktaları) köklenme eğilimindedir, bu da hızlı yayılmasını sağlar. Bitkinin genel yapısı narin görünse de, hızlı büyüyüp tohum vererek kolayca yayılır.
• Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının tüm üyeleri gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. Yutulması halinde sindirim sistemi rahatsızlıklarına neden olabilir. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar karşılıklı (opposite) dizilişli, küçük (genellikle 2–8 mm uzunluğunda), yuvarlak ila ters yumurtamsı (obovate) veya neredeyse dairesel şekildedir. Yaprak kenarları düz (entire) ve genellikle tüysüzdür. Yaprak tabanında, karşılıklı yaprak çiftlerinin arasındaki stipüller (kulakçıklar) genellikle birleşerek pul benzeri, genellikle saçaklı bir yapı oluşturur.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyumlar çok küçüktür ve genellikle yaprak koltuklarında (axillary) tek başına veya kümeler halinde bulunur.
• Euphorbia serpens'in siyatuymları genellikle küçük, yeşilimsi-beyaz braktelerle çevrilidir. Çanak benzeri yapının kenarında genellikle beyaz ila hafif pembemsi, göze çarpmayan petal benzeri uzantıları olan dört adet nektar bezi bulunur.
• Çiçeklenme dönemi ılıman bölgelerde yazdan sonbahara kadar (Mayıs-Ekim), daha sıcak bölgelerde ise yıl boyunca sürebilir.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak tohumlarını yayan, üç loblu bir kapsüldür (yaklaşık 1.5–2 mm).
• Tohum Özelliği: Tohumlar küçük (yaklaşık 0.9–1.2 mm), oval veya ters yumurtamsı, künt köşeli ve pürüzsüz yüzeylidir. Beyazdan kahverengiye kadar değişen renkte olabilirler ve karunkulasızdırlar. Pürüzsüz tohum yüzeyi, bu türü benzer bazı sürünücü sütleğenlerden ayırmak için önemli bir özelliktir.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia serpens, sürünücü büyüme şekli ve nodlardan köklenme yeteneği sayesinde kentleşmiş ve rahatsız edilmiş alanlarda oldukça başarılı bir şekilde yayılan kozmopolit bir türdür. Tohumlarının ve gövde parçalarının su ve rüzgar ile kolayca yayılması, popülasyonlarının genişlemesine katkıda bulunur. Her ne kadar bir yabancı ot olarak bilinse de, bazı bölgelerde geleneksel tıp pratiklerinde kullanıldığı rapor edilmiştir, ancak zehirli lateksi nedeniyle dikkatli olunmalıdır."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Euphorbia serpens, insan etkileşimine uğramış ortamları (bahçeler, terkedilmiş tarlalar, fidanlıklar, çimenlikler, kaldırım çatlakları, atık alanlar, yol ve demiryolu kenarları) tercih eder. Sandy veya iyi drene edilmiş toprakları sever, ancak çeşitli toprak tiplerinde de yetişebilir. Güneşli veya kısmi gölgeli alanları tolere edebilir.
• Ekolojik Rolü:Yabancı Ot: Tarım alanlarında ve kentsel bölgelerde önemli bir yabancı ot olarak kabul edilir. Hızla yayılarak diğer bitkilerin büyümesini engelleyebilir.
• Pioner Tür: Bozulmuş veya yeni oluşmuş habitatlarda ilk yerleşen türlerden biri olabilir.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia serpens, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşır ve dikkatle yaklaşılması gereken bir bitkidir:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia serpens, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu (lateks), ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici/kalıcı kornea hasarı gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. Yutulması halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara ve zehirlenmeye neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Euphorbia cinsi içinde birçok tür geleneksel tıpta çeşitli amaçlarla kullanılmış olsa da, Euphorbia serpens'in spesifik olarak tıbbi kullanımı hakkında detaylı bilimsel kanıt sınırlıdır. Bazı araştırmalar, bitki özlerinin antioksidan, antimikrobiyal ve sitotoksik (hücre öldürücü) potansiyelini incelemiştir. Ancak, bu tür araştırmalar genellikle laboratuvar ortamında yapılmış olup, insan sağlığı üzerindeki etkileri ve güvenliği hakkında yeterli bilgi bulunmamaktadır. Herhangi bir tıbbi amaçla kullanmadan önce mutlaka bir sağlık profesyoneline danışılmalıdır.
• Diğer Kullanım Alanları: Yaygın olarak süs bitkisi olarak kültüre alınmaz. Esas olarak bir yabancı ot olarak bilinir.

5. Koruma Durumu

Euphorbia serpens, geniş bir coğrafi yayılıma sahip olması ve rahatsız edilmiş habitatlara kolayca uyum sağlayabilmesi nedeniyle, genel olarak küresel düzeyde tehdit altında olan bir tür olarak kabul edilmez. IUCN Kırmızı Listesi'nde genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alır.

Türkiye'de doğal olarak bulunmamakla birlikte, işgalci bir tür olarak yaygınlaşmaktadır. Bu durum, yerel bitki toplulukları üzerinde rekabetçi bir baskı oluşturabilir. Ancak, şu anda popülasyonları ülkemizde yaygın ve sağlıklıdır.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia serpens
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia serpens
• Flora of North America - Euphorbia serpens
• North Carolina State Extension Gardener Plant Toolbox - Euphorbia serpens
• Missouri Plants - Euphorbia serpens
• E-Flora of Gandhinagar - Euphorbia serpens
• Cretan Flora - Euphorbia serpens
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi)
• Akademik Yayınlar (örn. "Green Fabrication of Silver Nanoparticles using Euphorbia serpens Kunth Aqueous Extract" & "Antimicrobial and radical scavenging potentials of Euphorbia serpens Kunth").
• https://www.inaturalist.org/photos/464894911