Euphorbia polychroma (Çok Renkli Sütleğen / Altın Sütleğen / Bahçe Sütleğeni)

Bugün, özellikle Orta ve Doğu Avrupa'ya özgü olup, bahçelerde popüler bir süs bitkisi olarak yetiştirilen Euphorbia polychroma hakkında bilgi vereceğiz. Halk arasında yaygın olarak Çok Renkli Sütleğen, Altın Sütleğen veya Bahçe Sütleğeni olarak bilinir. "Polychroma" (Yunancada "poly" - çok ve "chroma" - renk anlamına gelir) epiteti, bitkinin özellikle ilkbaharda gösterdiği parlak sarı ve yeşilin farklı tonlarındaki renk değişimine atıfta bulunur. Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının bu üyesi, diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia polychroma, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine aittir. Bitki ilk kez A. Kern. tarafından 1893 yılında tanımlanmıştır. "Polychroma" epiteti, bitkinin çiçeklenme döneminde braktelerinin aldığı canlı sarı renk ve ardından yeşile dönerek gösterdiği renk çeşitliliği nedeniyle verilmiştir. Bu tür, genellikle çok yıllık, otsu veya tabandan hafif odunsu bir bitkidir.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species): Euphorbia polychroma (Çok Renkli Sütleğen / Altın Sütleğen / Bahçe Sütleğeni)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia polychroma, doğal olarak Orta ve Doğu Avrupa'ya (Macaristan, Avusturya, Çek Cumhuriyeti, Slovakya, Ukrayna, Romanya, Bulgaristan, Sırbistan vb.) özgüdür. Genellikle orman kenarlarında, çalılıklarda, açıklıklarda, kuru otlaklarda ve kayalık yamaçlarda bulunur.

Türkiye florası için Euphorbia polychroma doğal bir bitki değildir. Ancak, bahçelerde ve peyzaj düzenlemelerinde süs bitkisi olarak yaygın bir şekilde yetiştirilir. Özellikle İstanbul'daki parklarda, bahçelerde ve yol kenarı peyzajlarında bu bitkiye rastlamak mümkündür. Genellikle iyi drene edilmiş, güneşli veya yarı gölgeli alanları tercih eder.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia polychroma, genellikle çok yıllık, otsu bir bitkidir:

• Büyüme Şekli: Genellikle 30 ila 60 cm boylarında olabilen, çok yıllık otsu bir bitkidir. Yoğun ve kümeler halinde büyüyen, dik veya yükselici gövdelere sahiptir. Bitki, ilkbaharda parlak renkleriyle dikkat çeker.
• Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının tüm üyeleri gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar almaşık (alternat) dizilişli, basit, oval ila mızraksı (lanceolate) şekildedir. Yaprak kenarları düz veya hafifçe dişli olabilir. Yapraklar genellikle ilkbaharda açık yeşil renkte olup, siyatuym brakteleriyle tezat oluşturur.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Euphorbia polychroma'nın asıl dikkat çekici kısmı çiçekler değil, onları çevreleyen ve renkli bir görünüm veren parlak sarı ila sarı-turuncu brakteleridir. Bu brakteler, bitkinin çiçeklenme döneminde göz alıcı bir görüntü yaratır.
• Siyatuymlar, küçük, yeşilimsi sarı renkte olup, genellikle dört adet belirgin nektar bezi bulunur. Çiçekler, gövde ucunda yoğun, şemsiyemsi bir çiçek durumu (cyme) oluşturur.
• Çiçeklenme dönemi genellikle Nisan ayından Haziran ayına kadar sürer. Çiçeklenme sonrası brakteler yavaşça yeşile döner.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak tohumlarını yayan, üç loblu bir kapsüldür. Tohumlar küçük, genellikle oval veya küremsi, pürüzlü veya benekli yüzeylidir ve karunkulalıdır.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia polychroma, peyzajda estetik değeri yüksek, ilkbaharda bahçelere canlılık katan bir sütleğen türüdür. Doğal yayılış alanı Orta ve Doğu Avrupa olmasına rağmen, dünya genelinde süs bitkisi olarak popülerliği artmıştır. Renkli brakteleri, tozlaşan böcekleri çekmede etkilidir. Diğer sütleğenler gibi, zehirli lateksi, bitkinin otçul hayvanlara karşı bir savunma mekanizmasıdır ve bu nedenle bahçelerde dikkatli kullanılmalıdır."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Doğal olarak orman kenarları, çalılıklar, açıklıklar, kuru otlaklar ve kayalık yamaçlar gibi iyi drene edilmiş, güneşli veya yarı gölgeli habitatları tercih eder.
• Ekolojik Rolü (Doğal Ortamında):Toprak Stabilizasyonu: Kök sistemiyle özellikle eğimli arazilerde toprağın erozyonunu önlemeye yardımcı olabilir.
• Polen Kaynağı: Erken ilkbaharda açan çiçekleri ve brakteleri, bazı böcekler için polen kaynağı olabilir.
• Peyzajdaki Rolü: Bahçelerde ve parklarda görsel çekiciliği nedeniyle yaygın olarak kullanılır. Kuraklığa ve bakımsızlığa nispeten dayanıklıdır.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia polychroma, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşıyan bir bitkidir:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia polychroma, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu (lateks), ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara ve zehirlenmeye neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Bu türle ilgili geleneksel veya modern tıbbi kullanım bilgisi bulunmamaktadır. Zehirli olması nedeniyle, herhangi bir tıbbi amaçla kullanmak veya tüketmek hayati risk taşır ve kesinlikle kaçınılmalıdır.
• Diğer Kullanım Alanları:Süs Bitkisi: En yaygın kullanım alanı süs bitkisi olarak peyzaj ve bahçe düzenlemelerindedir. Özellikle ilkbahardaki parlak sarı brakteleri ve kompakt formu nedeniyle tercih edilir. Çeşitli "Purpurea" veya "Bonfire" gibi kültivarları da bulunmaktadır.

5. Koruma Durumu

Euphorbia polychroma, doğal yayılış alanlarında (Orta ve Doğu Avrupa) genellikle yaygın bir türdür ve küresel düzeyde tehdit altında olarak kabul edilmez. IUCN Kırmızı Listesi'nde genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alır.

Türkiye'de doğal olarak bulunmadığı için yerel koruma durumu söz konusu değildir. Süs bitkisi olarak yetiştirilmesi, türün popülasyonları üzerinde olumsuz bir etki yaratmamaktadır.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia polychroma
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia polychroma
• Euro+Med PlantBase - Euphorbia polychroma
• RHS (Royal Horticultural Society) - Euphorbia polychroma hakkında bilgiler (süs bitkisi olarak).
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi)
• Botanik Bahçeleri ve Peyzaj Uzmanları Kaynakları.
• https://commons.wikimedia.org/wiki/User:Miguel_Andrade