Euphorbia pisidica (Pisidya Sütleğeni)

Bugün, özellikle Güneybatı Türkiye'ye endemik olarak, kayalık ve taşlık yamaçlarda, seyrek meşelik ve ardıçlık alanlarda yayılış gösteren Euphorbia pisidica hakkında bilgi vereceğiz. Bilimsel adındaki "pisidica" epiteti, bitkinin ilk kez keşfedildiği veya yoğun olarak bulunduğu antik Pisidya bölgesine (günümüzde Türkiye'nin Göller Bölgesi ve Antalya'nın kuzeyi) atıfta bulunur. Halk arasında belirli bir Türkçe adı olmasa da, bilimsel ismini referans alarak Pisidya Sütleğeni olarak adlandırabiliriz. Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının bu üyesi, diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia pisidica, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine aittir. Bitki ilk kez Boissier tarafından 1859 yılında tanımlanmıştır. "Pisidica" epiteti, bitkinin antik Pisidya bölgesine özgü olduğuna işaret eder. Bu tür, genellikle çok yıllık, otsu veya tabandan hafif odunsu bir bitkidir.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species): Euphorbia pisidica (Pisidya Sütleğeni)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia pisidica, Güneybatı Türkiye'ye endemik bir türdür. Özellikle Batı Toroslar'ın (Antalya, Isparta, Burdur ve Denizli illerinin dağlık kesimleri) kayalık ve taşlık yamaçlarında, seyrek meşelik ve ardıçlık alanlarda yayılış gösterir. Şu anda İstanbul'da olmamız itibarıyla, bu türün şehrin doğal florasında bulunması beklenmez, çünkü yayılış alanı oldukça sınırlı ve spesifik bir coğrafyaya özgüdür. Genellikle 1000 metreden 2000 metreye kadar olan yüksek rakımlarda yetişir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia pisidica, çok yıllık, otsu veya tabandan hafif odunsu bir bitkidir:

• Büyüme Şekli: Genellikle 20 ila 50 cm boylarında olabilen, çok yıllık otsu veya tabandan hafif odunsu bir bitkidir. Gövdeleri dik veya yükselici olup, genellikle üst kısımlardan dallanır. Bitkinin genel yapısı sağlamdır ve kuraklığa dayanıklıdır.
• Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının çoğu üyesi gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar almaşık (alternat) dizilişli, basit, genellikle dar mızraksı (lanceolate) veya şeritsi (linear) şekildedir. Yaprak kenarları düz veya hafif dişli olabilir. Renkleri genellikle yeşildir.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyumlar, genellikle parlak sarımsı-yeşil braktelerle çevrilidir. Bu brakteler, bitkinin genel görünümüne parlaklık katar ve uzaklardan dahi fark edilebilir.
• Euphorbia pisidica'nın siyatuymları genellikle küçük, yeşilimsi-sarı renkte olup, uç kısımlarında dört adet belirgin nektar bezi bulunur. Bu bezlerin şekli ve büyüklüğü tür teşhisinde önemli olabilir. Çiçekler, gövde ucunda şemsiyemsi bir çiçek durumu (cyme) oluşturur.
• Çiçeklenme dönemi genellikle Mayıs ayından Temmuz ayına kadar sürer.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak tohumlarını yayan, üç loblu bir kapsüldür. Tohumlar küçük, genellikle küremsi veya oval, pürüzlü yüzeylidir ve karunkulalıdır.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia pisidica, Türkiye'nin biyoçeşitliliği açısından önemli bir endemik türdür. Sınırlı yayılış alanı, bu bitkinin ekolojik nişine ve Toroslar'ın kendine özgü koşullarına olan adaptasyonunu gösterir. Yüksek rakımlı, kayalık habitatlarda hayatta kalabilme yeteneği, onu bu zorlu ortamın karakteristik bir bileşeni yapar. Tüm sütleğenler gibi, zehirli lateksi, bitkinin doğal savunma mekanizmalarından biridir."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Euphorbia pisidica, kayalık ve taşlık yamaçlar, seyrek meşelik ve ardıçlık alanlar gibi iyi drene edilmiş, güneşi seven habitatları tercih eder. Genellikle kireçli veya volkanik kayaçlar üzerinde bulunur.
• Ekolojik Rolü:Endemik Tür: Sadece belirli bir bölgede bulunması, o bölgenin benzersiz biyoçeşitliliğinin bir göstergesidir ve koruma açısından önem taşır.
• Dağ Ekosistemine Adaptasyon: Yüksek rakımların ve kayalık zeminlerin zorlu koşullarına adapte olmuştur.
• Biyoçeşitlilik: Bulunduğu habitatlardaki bitki örtüsü çeşitliliğine katkıda bulunur.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia pisidica, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşıyan bir bitkidir:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia pisidica, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu (lateks), ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara ve zehirlenmeye neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Bu türle ilgili geleneksel veya modern tıbbi kullanım bilgisi bulunmamaktadır. Endemik ve sınırlı yayılışa sahip olması nedeniyle tıbbi araştırmalara konu olmamış olması muhtemeldir. Zehirli olması nedeniyle, herhangi bir tıbbi amaçla kullanmak veya tüketmek hayati risk taşır ve kesinlikle kaçınılmalıdır.
• Diğer Kullanım Alanları: Yaygın olarak kültüre alınan veya ticari bir değere sahip bir bitki değildir.

5. Koruma Durumu

Euphorbia pisidica, Türkiye'ye endemik ve yayılış alanı sınırlı bir tür olması nedeniyle, koruma açısından dikkat edilmesi gereken bir bitkidir. IUCN Kırmızı Listesi'ndeki spesifik durumu hakkında doğrudan bilgiye ulaşılamasa da, endemik türler genellikle habitat kaybı, aşırı otlatma, yapılaşma veya iklim değişikliği gibi çevresel baskılar nedeniyle tehdit altında olabilir. Bu türün varlığı, bulunduğu bölgenin ekolojik hassasiyetini göstermektedir ve koruma çalışmaları için öncelikli olmalıdır.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia pisidica
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia pisidica
• Flora of Turkey and the East Aegean Islands (P.H. Davis) – Türkiye florasına dair temel referans.
• Euro+Med PlantBase - Euphorbia pisidica
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi)
• Türkiye'deki Euphorbia türleri üzerine yapılmış akademik yayınlar ve herbaryum kayıtları.