Euphorbia physocaulos (Şişkin Gövdeli Sütleğen)

Bugün, özellikle Doğu Akdeniz'in dağlık bölgelerinde, kayalık yamaçlarda, bozkırlarda ve çalılıklarda yayılış gösteren Euphorbia physocaulos hakkında bilgi vereceğiz. Halk arasında belirli bir Türkçe adı olmasa da, bilimsel adındaki "physocaulos" (Yunancada "physa" - şişkinlik, kesecik ve "kaulos" - gövde anlamına gelir) kelimesinden dolayı Şişkin Gövdeli Sütleğen olarak adlandırabiliriz. Bu isimlendirme, bitkinin şişkin veya etli gövdesine atıfta bulunabilir. Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının bu üyesi, diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia physocaulos, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine aittir. Bitki ilk kez Boissier tarafından 1862 yılında tanımlanmıştır. "Physocaulos" epiteti, bitkinin gövdesinin alt kısmının veya genel yapısının belirgin bir şekilde şişkin veya etli olmasına işaret eder. Bu tür, genellikle çok yıllık, otsu veya tabandan hafif odunsu bir bitkidir.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species): Euphorbia physocaulos (Şişkin Gövdeli Sütleğen)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia physocaulos, doğal olarak Doğu Akdeniz'e özgü bir türdür. Özellikle Türkiye'nin güney ve güneydoğu bölgelerinde (Toroslar ve çevresi), Suriye ve Lübnan'da yayılış gösterir. Genellikle kurak yamaçlarda, kayalık alanlarda, bozkırlarda, çamlık ve çalılık alanlarda bulunur.

Türkiye florası için Euphorbia physocaulos doğal bir bitkidir ve ülkemizin özellikle Akdeniz, Güneydoğu Anadolu ve Doğu Anadolu'nun batı kesimlerindeki dağlık ve kırsal alanlarda yayılış gösterir. Şu anda İstanbul'da olmamız itibarıyla, bu türün şehrin doğal florasında bulunması beklenmez, çünkü yayılış alanı daha çok kurak ve dağlık Akdeniz iklimine özgüdür. Genellikle deniz seviyesinden 2000 metreye kadar olan yüksek rakımlarda yetişebilir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia physocaulos, genellikle çok yıllık, otsu veya tabandan hafif odunsu bir bitkidir:

• Büyüme Şekli: Genellikle 30 ila 60 cm boylarında olabilen, çok yıllık otsu veya tabandan hafif odunsu bir bitkidir. Gövdeleri dik veya yükselici olup, bitkinin adını veren şişkin, etli veya tabanda kalınlaşmış bir yapıya sahip olabilir. Bu özellik, kurak koşullara adaptasyon olarak su depolama yeteneğiyle ilişkili olabilir. Gövdeler genellikle üst kısımlardan dallanır.
• Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının çoğu üyesi gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar almaşık (alternat) dizilişli, basit, dar mızraksı (lanceolate) ila şeritsi (linear) şekillerde olabilir. Yaprak kenarları düzdür. Renkleri genellikle yeşildir.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyumlar, genellikle parlak sarımsı-yeşil braktelerle çevrilidir. Bu brakteler, bitkinin çiçek durumuna dikkat çekici bir görünüm kazandırır.
• Euphorbia physocaulos'un siyatuymları genellikle küçük, yeşilimsi-sarı renkte olup, uç kısımlarında dört adet belirgin nektar bezi bulunur. Bu bezler, genellikle oval veya böbrek şeklinde olabilir. Çiçekler, gövde ucunda yoğun, şemsiyemsi bir çiçek durumu (cyme) oluşturur.
• Çiçeklenme dönemi genellikle Nisan ayından Temmuz ayına kadar sürer.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak tohumlarını yayan, üç loblu bir kapsüldür. Tohumlar küçük, genellikle köşeli, pürüzsüz veya hafif pürüzlüdür ve karunkulalıdır.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia physocaulos, özellikle şişkin gövde yapısıyla kurak ve zorlu Akdeniz ekosistemlerine uyum sağlamış bir sütleğen türüdür. Bu adaptasyon, su depolama kapasitesini artırarak bitkinin uzun süreli kuraklıklara dayanmasına yardımcı olur. Bu tür, bulunduğu habitatlarda erozyon kontrolüne ve biyoçeşitliliğe katkı sağlar. Diğer sütleğenler gibi, zehirli lateksi, bitkinin otçul hayvanlara karşı etkili bir savunma mekanizmasıdır."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Euphorbia physocaulos, kurak yamaçlar, kayalık alanlar, bozkırlar, çamlık ve çalılık alanlar gibi iyi drene edilmiş, güneşi seven habitatları tercih eder. Kireçli veya taşlı topraklarda iyi yetişir.
• Ekolojik Rolü:Kuraklık Toleransı: Şişkin gövdesi sayesinde kurak iklim koşullarına mükemmel uyum sağlayarak bu tip habitatlarda başarılı bir şekilde yaşamını sürdürür.
• Toprak Stabilizasyonu: Kök sistemiyle özellikle eğimli ve taşlık arazilerde toprağın erozyonunu önlemeye yardımcı olabilir.
• Biyoçeşitlilik: Yaşam alanındaki bitki örtüsüne katkıda bulunarak ekosistemdeki çeşitliliği artırır.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia physocaulos, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşıyan bir bitkidir:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia physocaulos, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu (lateks), ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara ve zehirlenmeye neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Bu türle ilgili geleneksel veya modern tıbbi kullanım bilgisi bulunmamaktadır. Zehirli olması nedeniyle, herhangi bir tıbbi amaçla kullanmak veya tüketmek hayati risk taşır ve kesinlikle kaçınılmalıdır.
• Diğer Kullanım Alanları: Yaygın olarak kültüre alınan veya ticari bir değere sahip bir bitki değildir.

5. Koruma Durumu

Euphorbia physocaulos, nispeten geniş bir coğrafi yayılıma sahip olması ve kurak, zorlu habitatlara kolayca uyum sağlayabilmesi nedeniyle, genel olarak küresel düzeyde tehdit altında olan bir tür olarak kabul edilmez. IUCN Kırmızı Listesi'nde genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alır.

Türkiye'deki popülasyonları da bilinen yayılış alanlarında yaygın ve sağlıklıdır. Habitat tahribatı veya tarım alanlarının genişlemesi gibi yerel faktörler bazı bölgelerdeki popülasyonları olumsuz etkileyebilir. Ancak, genel yayılışı ve adapte olabilen yapısı, türün sürekliliğini desteklemektedir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia physocaulos
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia physocaulos
• Flora of Turkey and the East Aegean Islands (P.H. Davis) – Türkiye florasına dair temel referans.
• Euro+Med PlantBase - Euphorbia physocaulos
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi)
• Akademik Yayınlar ve Herbaryum Kayıtları.