Euphorbia phymatosperma subsp. phymatosperma (Benekli Tohumlu Sütleğen - Nominal Alt Tür)

Bugün, özellikle Doğu Akdeniz ve Batı Asya'nın dağlık ve kırsal alanlarında, bozkırlarda, orman kenarlarında ve yamaçlarda yayılış gösteren Euphorbia phymatosperma subsp. phymatosperma hakkında bilgi vereceğiz. Bu alt tür, Euphorbia phymatosperma (Benekli Tohumlu Sütleğen) türünün tipik (nominal) alt türüdür ve türün adını taşır. "Phymatosperma" (Yunancada "phyma" - şişlik, tümsek ve "sperma" - tohum anlamına gelir) epiteti, bitkinin benekli veya şişkin tohumlarına atıfta bulunur. Halk arasında belirli bir Türkçe adı olmasa da, bilimsel ismini referans alarak Benekli Tohumlu Sütleğen olarak adlandırabiliriz. Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının bu üyesi, diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia phymatosperma subsp. phymatosperma, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine ve Euphorbia phymatosperma türüne ait bir alt türdür. Bu alt tür, C.A. Mey. tarafından 1831 yılında tanımlanan ana türün nominal alt varyasyonudur.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species): Euphorbia phymatosperma
• Alt Tür (Subspecies): Euphorbia phymatosperma subsp. phymatosperma (Benekli Tohumlu Sütleğen - Nominal Alt Tür)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia phymatosperma subsp. phymatosperma, doğal olarak Doğu Akdeniz'den (Türkiye, Kıbrıs, Yunanistan) ve Batı Asya'ya (Suriye, Lübnan, Filistin, Ürdün, Irak, İran) kadar uzanan geniş bir coğrafyada yayılış gösterir. Genellikle kurak ve yarı kurak iklim bölgelerinde, bozkırlarda, orman kenarlarında, çalılıklarda, taşlık yamaçlarda ve yol kenarlarında bulunur.

Türkiye florası için Euphorbia phymatosperma subsp. phymatosperma doğal bir bitkidir ve ülkemizin özellikle Akdeniz, Ege, İç Anadolu, Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yayılış gösterir. İstanbul'da olmamız itibarıyla, bu türün şehrin daha kurak ve kırsal bölgelerinde, özellikle Anadolu Yakası'nda doğal olarak bulunma ihtimali vardır. Genellikle deniz seviyesinden 1800 metreye kadar olan rakımlarda yetişebilir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia phymatosperma subsp. phymatosperma, genellikle çok yıllık, otsu veya tabandan hafif odunsu bir bitkidir:

• Büyüme Şekli: Genellikle 30 ila 80 cm boylarında olabilen, çok yıllık otsu veya tabandan hafif odunsu bir bitkidir. Gövdeleri dik veya yükselici olup, genellikle üst kısımlardan dallanır. Bitkinin genel yapısı sağlamdır ve kuraklığa dayanıklıdır.
• Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının çoğu üyesi gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar almaşık (alternat) dizilişli, basit, genellikle dar mızraksı (lanceolate) veya eliptik şekildedir. Yaprak kenarları düz veya ince dişli olabilir. Renkleri genellikle yeşildir.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyumlar, genellikle parlak sarımsı-yeşil braktelerle çevrilidir. Bu brakteler, bitkinin genel görünümüne parlaklık katar.
• Euphorbia phymatosperma subsp. phymatosperma'nın siyatuymları genellikle küçük, yeşilimsi-sarı renkte olup, uç kısımlarında dört adet belirgin nektar bezi bulunur. Bu bezler, genellikle oval veya böbrek şeklinde olabilir. Çiçekler, gövde ucunda yoğun, şemsiyemsi bir çiçek durumu (cyme) oluşturur.
• Çiçeklenme dönemi genellikle Nisan ayından Temmuz ayına kadar sürer.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak tohumlarını yayan, üç loblu bir kapsüldür. Tohumlar küçük, genellikle küremsi veya oval, yüzeyinde belirgin benekler, tümsekler veya pürüzler bulunur ve karunkulalıdır. "Phymatosperma" adı, bu karakteristik tohum yapısına atıfta bulunur.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia phymatosperma subsp. phymatosperma, Doğu Akdeniz ve Batı Asya'nın kurak ve yarı kurak ekosistemlerine adapte olmuş, karakteristik benekli tohumlarıyla dikkat çeken bir sütleğen alt türüdür. Tohum yüzeyindeki bu özellik, diğer türlerden ayırt edilmesinde önemli bir taksonomik karakterdir. Diğer sütleğenler gibi, zehirli lateksi, bitkinin doğal yaşamda otçul hayvanlara karşı etkili bir savunma mekanizmasıdır."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Euphorbia phymatosperma subsp. phymatosperma, bozkırlar, orman kenarları, çalılıklar, taşlık yamaçlar ve yol kenarları gibi iyi drene edilmiş, güneşi seven habitatları tercih eder. Kumlu, çakıllı veya kireçli topraklarda iyi yetişir.
• Ekolojik Rolü:Kuraklık Toleransı: Kurak iklim koşullarına mükemmel uyum sağlayarak bu tip habitatlarda başarılı bir şekilde yaşamını sürdürür.
• Toprak Stabilizasyonu: Kök sistemiyle özellikle eğimli ve açık arazilerde toprağın erozyonunu önlemeye yardımcı olabilir.
• Biyoçeşitlilik: Yaşam alanındaki bitki örtüsüne katkıda bulunarak ekosistemdeki çeşitliliği artırır.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia phymatosperma subsp. phymatosperma, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşıyan bir bitkidir:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia phymatosperma subsp. phymatosperma, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu (lateks), ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara ve zehirlenmeye neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Bu türle ilgili geleneksel veya modern tıbbi kullanım bilgisi bulunmamaktadır. Zehirli olması nedeniyle, herhangi bir tıbbi amaçla kullanmak veya tüketmek hayati risk taşır ve kesinlikle kaçınılmalıdır.
• Diğer Kullanım Alanları: Yaygın olarak kültüre alınan veya ticari bir değere sahip bir bitki değildir.

5. Koruma Durumu

Euphorbia phymatosperma subsp. phymatosperma, geniş bir coğrafi yayılıma sahip olması ve kurak, zorlu habitatlara kolayca uyum sağlayabilmesi nedeniyle, genel olarak küresel düzeyde tehdit altında olan bir tür olarak kabul edilmez. IUCN Kırmızı Listesi'nde ana tür Euphorbia phymatosperma genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alır ve alt tür için de benzer bir durum geçerlidir.

Türkiye'deki popülasyonları da bilinen yayılış alanlarında yaygın ve sağlıklıdır. Habitat tahribatı veya tarım alanlarının genişlemesi gibi yerel faktörler bazı bölgelerdeki popülasyonları olumsuz etkileyebilir. Ancak, genel yayılışı ve adapte olabilen yapısı, türün sürekliliğini desteklemektedir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia phymatosperma subsp. phymatosperma
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia phymatosperma subsp. phymatosperma
• Flora of Turkey and the East Aegean Islands (P.H. Davis) – Türkiye florasına dair temel referans.
• Euro+Med PlantBase - Euphorbia phymatosperma subsp. phymatosperma
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi)
• Akademik Yayınlar ve Herbaryum Kayıtları.