Euphorbia peplus var. peplus (Sütleğen / Küçük Sütleğen / Siğil Otu - Nominal Varyete)

Bugün, özellikle Avrupa, Asya ve Kuzey Afrika'nın ılıman bölgelerinde, bahçelerde, tarlalarda, yol kenarlarında ve rahatsız edilmiş topraklarda yayılış gösteren Euphorbia peplus var. peplus hakkında bilgi vereceğiz. Bu varyete, yaygın olarak bilinen Euphorbia peplus (Sütleğen / Küçük Sütleğen) türünün tipik (nominal) varyetesidir ve türün en yaygın şeklini temsil eder. Halk arasında yaygın olarak Sütleğen, Küçük Sütleğen veya geleneksel kullanımlarından dolayı Siğil Otu olarak bilinir. Bilimsel adındaki "peplus" kelimesinin kökeni belirsizdir, ancak bitkinin küçük boyutuna veya eski tıbbi kullanımlarına atıfta bulunabilir. Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının bu üyesi, diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia peplus var. peplus, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine ve Euphorbia peplus türüne ait bir varyetedir. Bu varyete, Carl Linnaeus tarafından 1753 yılında tanımlanan ana türün nominal varyasyonudur ve türün adını taşır.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species): Euphorbia peplus
• Varyete (Variety): Euphorbia peplus var. peplus (Sütleğen / Küçük Sütleğen / Siğil Otu - Nominal Varyete)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia peplus var. peplus, doğal olarak Avrupa, Batı ve Orta Asya ile Kuzey Afrika'ya özgüdür, ancak günümüzde dünya genelinde ılıman iklime sahip birçok bölgeye yayılmıştır ve özellikle rahatsız edilmiş topraklarda (ruderal alanlar) bir yabancı ot olarak kolayca bulunur. Genellikle bahçelerde, tarlalarda, yol kenarlarında, boş arazilerde, kaldırım çatlaklarında ve tarım arazilerinde yetişir.

Türkiye florası için Euphorbia peplus var. peplus doğal bir bitkidir ve ülkemizin hemen her bölgesinde yayılış gösterir. İstanbul'da olmamız itibarıyla, bu varyetenin şehrin bahçelerinde, parklarında, boş arsalarda ve hatta kaldırım aralarında çok yaygın olarak bulunması oldukça mümkündür. Genellikle deniz seviyesinden 1500 metreye kadar olan rakımlarda yetişebilir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia peplus var. peplus, genellikle tek yıllık, küçük boyutlu bir bitkidir:

• Büyüme Şekli: Genellikle 10 ila 30 cm boylarında olabilen, tek yıllık otsu bir bitkidir. Gövdeleri dik veya yükselici olup, tabandan veya üst kısımlardan dallanabilir. Bitkinin genel yapısı narin görünse de, hızlı büyüyüp tohum vererek kolayca yayılır.
• Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının tüm üyeleri gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar almaşık (alternat) dizilişli, basit, oval ila yuvarlak veya ters yumurtamsı (obovate) şekildedir. Yaprak kenarları düzdür. Renkleri genellikle açık yeşildir.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyumlar, genellikle küçük ve dikkat çekici olmayan, yeşilimsi-sarı braktelerle çevrilidir.
• Euphorbia peplus var. peplus'un siyatuymları çok küçük, yeşilimsi renkte olup, uç kısımlarında iki adet boynuz benzeri nektar bezi bulunur. Bu bezler belirgindir ve tür teşhisinde kullanılır. Çiçekler, gövde ucunda gevşek veya sıkı şemsiyemsi bir çiçek durumu (cyme) oluşturur.
• Çiçeklenme dönemi genellikle Nisan ayından Ekim ayına kadar uzayan uzun bir dönemi kapsar.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak tohumlarını yayan, üç loblu bir kapsüldür. Tohumlar genellikle 1.3-1.6 mm uzunluğunda, oval, pürüzlü (noktalı veya çukurlu) yüzeylidir ve karunkulasızdır veya çok küçük bir karunkula içerir. Tohumların üzerindeki bu pürüzlü yapı, onu diğer bazı küçük sütleğen türlerinden ve varyetelerinden ayırmada yardımcı olabilir.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia peplus var. peplus, özellikle insan etkisi altındaki habitatlarda, yani bahçelerde ve tarlalarda sıkça karşılaşılan, uyum yeteneği yüksek bir bitkidir. Kısa yaşam döngüsü ve hızlı tohum üretimi, onun geniş alanlara yayılmasında etkili olmuştur. İçerdiği aktif bileşikler nedeniyle geleneksel tıpta geçmişi olsa da, modern bilimdeki araştırmalar bu bitkinin toksik doğasının altını çizmektedir. Bu durum, onu potansiyel tehlikelere karşı dikkatli olunması gereken bir tür yapar."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Euphorbia peplus var. peplus, rahatsız edilmiş topraklarda, bahçelerde, tarlalarda (özellikle tahıl ve sebze tarlalarında), yol kenarlarında, duvar çatlaklarında ve boş arazilerde yetişir. Nemin ve besin maddelerinin yeterli olduğu, iyi drene edilmiş topraklarda hızlı bir şekilde büyür.
• Ekolojik Rolü:Pioner Tür: Bozulmuş veya yeni oluşmuş habitatlarda ilk yerleşen türlerden biri olabilir.
• Yabancı Ot: Tarım alanlarında önemli bir yabancı ot olarak kabul edilir, çünkü mahsullerle rekabet eder ve verimi düşürebilir.
• Tohum Yayılımı: Meyvelerinin patlayarak tohumlarını yayması (otokori), bitkinin hızla ve geniş alanlara yayılmasına yardımcı olur.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia peplus var. peplus, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşıyan bir bitkidir:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia peplus var. peplus, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu (lateks), ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara ve zehirlenmeye neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Geleneksel olarak siğillerin ve bazı cilt lezyonlarının tedavisinde topikal (dıştan) olarak kullanıldığı bilinmektedir. Bitkinin lateksinde bulunan ingenol mebutate adlı bileşik, bu türün cilt kanseri tedavisindeki potansiyelini araştırmalara konu etmiştir. Ancak, bu tür uygulamalar kesinlikle doktor kontrolünde ve profesyonel gözetimde yapılmalıdır. Evde veya geleneksel yöntemlerle kullanımı ciddi yan etkilere yol açabilir ve tavsiye edilmez. Zehirli olması nedeniyle, herhangi bir tıbbi amaçla kullanmak veya tüketmek hayati risk taşır ve kesinlikle kaçınılmalıdır.
• Diğer Kullanım Alanları: Tarım alanlarında bir yabancı ot olarak yönetilmesi gereken bir türdür.

5. Koruma Durumu

Euphorbia peplus var. peplus, dünya genelinde çok geniş bir yayılıma sahip olması ve rahatsız edilmiş topraklarda kolayca yetişebilmesi nedeniyle, küresel düzeyde tehdit altında olan bir tür olarak kabul edilmez. IUCN Kırmızı Listesi'nde ana tür Euphorbia peplus genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alır.

Türkiye'deki popülasyonları da oldukça yaygın ve sağlıklıdır. Birçok bölgede bir yabancı ot olarak görülür ve genellikle koruma önlemlerine ihtiyaç duymaz.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia peplus var. peplus
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia peplus var. peplus
• Flora of Turkey and the East Aegean Islands (P.H. Davis) – Türkiye florasına dair temel referans.
• Euro+Med PlantBase - Euphorbia peplus var. peplus
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi)
• Akademik Yayınlar ve Herbaryum Kayıtları (özellikle ingenol mebutate üzerine araştırmalar).