Euphorbia nicaeensis subsp. nicaeensis (Nice Sütleğeni - Alt Türü)

Bugün, özellikle Akdeniz bölgesinde ve Güney Avrupa'dan Batı Asya'ya kadar uzanan geniş bir coğrafyada, kuru yamaçlarda, steplerde, makiliklerde ve kayalık alanlarda yayılış gösteren Euphorbia nicaeensis subsp. nicaeensis hakkında bilgi vereceğiz. Bu alt tür, ana tür olan Euphorbia nicaeensis'in tipik (nominal) alt türüdür ve en yaygın olanıdır. Halk arasında belirli bir Türkçe adı olmasa da, bilimsel adındaki "nicaeensis" (Fransa'nın Nice şehrine ithafen) kelimesinden dolayı Nice Sütleğeni olarak adlandırabiliriz. Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının bu üyesi, diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia nicaeensis subsp. nicaeensis, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine ve Euphorbia nicaeensis türüne ait bir alt türdür. Bu alt tür, J. H. F. Link tarafından 1834 yılında tanımlanan ana türün nominal varyasyonudur. "Nicaeensis" epiteti, bitkinin doğal yayılış alanlarından biri olan Fransa'nın Nice şehrine atıfta bulunur. Alt türler, ana türden genellikle coğrafi ayrılığa bağlı olarak ortaya çıkan morfolojik veya ekolojik farklılıklarla ayırt edilir.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species): Euphorbia nicaeensis
• Alt Tür (Subspecies): Euphorbia nicaeensis subsp. nicaeensis (Nice Sütleğeni - Alt Türü)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia nicaeensis subsp. nicaeensis, doğal olarak Akdeniz bölgesinden (Güney Avrupa, Kuzey Afrika) ve Batı Asya'ya (Türkiye, Kafkasya, İran) kadar uzanan geniş bir coğrafyada yayılış gösterir. Genellikle kurak ve yarı kurak iklim bölgelerinde, taşlık yamaçlarda, kayalık alanlarda, bozkırlarda, makiliklerde ve yol kenarlarında bulunur. Kireçli, iyi drene edilmiş ve kuru topraklarda iyi gelişir.

Türkiye florası için Euphorbia nicaeensis subsp. nicaeensis doğal bir bitkidir ve ülkemizin hemen her bölgesinde, özellikle Ege, Akdeniz, İç Anadolu ve Doğu Anadolu'da yayılış gösterir. İstanbul'da olsak da, bu alt türün şehrin daha kurak, taşlık ve güneye bakan yamaçlarında, özellikle kırsal ve ormanlık alanların kenarlarında doğal olarak bulunması oldukça yaygındır. Genellikle deniz seviyesinden 1800 metreye kadar olan rakımlarda yetişebilir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia nicaeensis subsp. nicaeensis, genellikle çok yıllık, otsu veya hafif odunsu bir bitkidir:

• Büyüme Şekli: Genellikle 30 ila 80 cm boylarında olabilen, çok yıllık otsu veya tabandan hafif odunsu bir bitkidir. Gövdeleri dik veya yükselici olup, genellikle tabandan dallanabilir. Bitkinin genel yapısı sağlamdır ve kuraklığa dayanıklıdır.
• Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının çoğu üyesi gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar almaşık (alternat) dizilişli, basit, dar mızraksı (lanceolate) ila şeritsi (linear) şekildedir. Yaprak kenarları düz veya hafif pürüzlü olabilir. Genellikle mavi-yeşil renkte ve gövdeye sıkıca yapışık gibi durur.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyumlar, genellikle parlak sarımsı-yeşil braktelerle çevrilidir.
• Euphorbia nicaeensis subsp. nicaeensis'in siyatuymları genellikle küçük, yeşilimsi-sarı renkte olup, uç kısımlarında dört adet belirgin nektar bezi bulunur. Bu bezler, genellikle oval veya böbrek şeklinde olabilir. Çiçekler, gövde ucunda yoğun, şemsiyemsi bir çiçek durumu (cyme) oluşturur.
• Çiçeklenme dönemi genellikle Nisan ayından Temmuz ayına kadar sürer.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak tohumlarını yayan, üç loblu bir kapsüldür. Tohumlar küçük, genellikle köşeli, pürüzsüz veya hafif pürüzlüdür ve karunkulalıdır.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia nicaeensis subsp. nicaeensis, Akdeniz ve Batı Asya'nın kurak ve kayalık ekosistemlerine mükemmel adapte olmuş, sağlam yapısıyla dikkat çeken bir sütleğen alt türüdür. Bu bitkinin geniş yayılışı, onun farklı toprak ve iklim koşullarına adapte olabilme yeteneğini gösterir. Diğer sütleğenler gibi, zehirli lateksi, bitkinin doğal yaşamda otçul hayvanlara karşı etkili bir savunma mekanizmasıdır."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Euphorbia nicaeensis subsp. nicaeensis, kuru yamaçlar, kayalık alanlar, bozkırlar, makilikler, yol kenarları ve açık ormanlık alanlar gibi iyi drene edilmiş, güneşi seven habitatları tercih eder. Kireçli, taşlı veya kumlu topraklarda iyi yetişir.
• Ekolojik Rolü:
• Kuraklık Toleransı: Kurak iklim koşullarına mükemmel uyum sağlayarak bu tip habitatlarda başarılı bir şekilde yaşamını sürdürür.
• Toprak Stabilizasyonu: Kök sistemiyle özellikle eğimli ve taşlık arazilerde toprağın erozyonunu önlemeye yardımcı olabilir.
• Biyoçeşitlilik: Yaşam alanındaki bitki örtüsüne katkıda bulunarak ekosistemdeki çeşitliliği artırır.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia nicaeensis subsp. nicaeensis, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşıyan bir bitkidir:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia nicaeensis subsp. nicaeensis, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu (lateks), ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara ve zehirlenmeye neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Geleneksel tıpta bu türe spesifik, güvenli veya bilimsel olarak kanıtlanmış bir kullanım bilgisi bulunmamaktadır. Zehirli olması nedeniyle, herhangi bir tıbbi amaçla kullanmak veya tüketmek hayati risk taşır ve kesinlikle kaçınılmalıdır.
• Diğer Kullanım Alanları: Yaygın olarak kültüre alınan veya ticari bir değere sahip bir bitki değildir.

5. Koruma Durumu

Euphorbia nicaeensis subsp. nicaeensis, geniş bir coğrafi yayılıma sahip olması ve kurak, zorlu habitatlara kolayca uyum sağlayabilmesi nedeniyle, genel olarak küresel düzeyde tehdit altında olan bir tür olarak kabul edilmez. IUCN Kırmızı Listesi'nde ana tür Euphorbia nicaeensis genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alır.

Türkiye'deki popülasyonları da bilinen yayılış alanlarında yaygın ve sağlıklıdır. Habitat tahribatı veya tarım alanlarının genişlemesi gibi yerel faktörler bazı bölgelerdeki popülasyonları olumsuz etkileyebilir. Ancak, genel yayılışı ve adapte olabilen yapısı, alt türün sürekliliğini desteklemektedir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia nicaeensis subsp. nicaeensis
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia nicaeensis subsp. nicaeensis
• Flora of Turkey and the East Aegean Islands (P.H. Davis) – Türkiye florasına dair temel referans.
• Euro+Med PlantBase - Euphorbia nicaeensis subsp. nicaeensis
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi ve alt tür değerlendirmeleri)